'Je kunt profijt doen met je geheugen'

Heel wat Vlamingen hebben met Kristien Hemmerechts dezelfde relatie als met hun buurvrouw. Ze is er altijd geweest. Wanneer je thuis ruzie hebt, staat ze klaar met een bakje troost. Soms komt haar bezoek een beetje ongelegen, maar wanneer zij lange tijd met vakantie is, merk je dat je haar eigenlijk niet kunt missen.

Kristien Hemmerechts (°1955) debuteerde in 1987 en kreeg daar meteen de Staatsprijs voor Proza voor. Sindsdien schreef ze gemiddeld meer dan een boek per jaar. Die hadden aanvankelijk vaak haar eigen leven, relaties en trauma's als voedingsbodem. Kenners houden meer van haar korte verhalen dan van haar romans, al hoort ze dat zelf niet graag. Na de dood van haar man, de dichter Herman de Coninck, in 1997, bekommerde ze zich om diens nalatenschap. Dat resulteerde in boeken als Taal zonder mij en in literaire manifestaties die zijn poëzie levend moesten houden. Haar glorietijd beleefde Hemmerechts in de jaren negentig toen ze alomtegenwoordig was; zowel in de republiek der letteren als in het publieke debat. Het maakte haar tot de geliefde schietschijf van rechts-conservatief Vlaanderen. Nog steeds spuit de bagger omhoog uit de internetfora wanneer ze op het kleine scherm komt.

Ze laat het allang niet meer aan haar hart komen. Kristien Hemmerechts heeft zichzelf de laatste tien jaar geruisloos opnieuw uitgevonden. Ze hertrouwde met 'Casteleintje', reisde de wereld rond en ging voor haar literaire werk steeds meer inspiratie zoeken buiten haar eigen leven. Ann kwam tot stand nadat een anorexiepatiënte haar had gevraagd of ze haar levensverhaal wilde schrijven. De patiënte was door haar vader misbruikt en nadien ook door haar therapeut. Toen de therapeut, Walter Vandereycken, vorige maand bekende dat hij jarenlang zijn patiënten seksueel had misbruikt, werd het boek - uit 2008 - plots weer hyperactueel. Hemmerechts maakte grote indruk in de praatprogramma's en dit keer bleven de gratuite sneren op Twitter achterwege.

Was Ann op literair vlak nog wat onvoldragen, dan was Haar bloed, dat in het voorjaar van 2012 verscheen, al heel wat doorwrochter. Voor dit boek draaide Hemmerechts maandenlang mee op de kankerafdeling van het VU Medisch Centrum in Amsterdam. Ze blijft echter niet in de anekdotiek steken (hoe aangrijpend ook), maar weeft subtiele draden die de lezer vangen in een web van betekenissen: over massa en individu, over bloedband, multiculturaliteit en identiteit. Een interessante en vlot geschreven ideeënroman.

Tragisch leven

Haar nieuwste boek, Kronkelpaden van het geheugen, lijkt wel een synthese van Ann en Mijn bloed. Opnieuw vertrok Hemmerechts van een 'opdracht'. Haar buren, Jacqueline en Theo Peeters en hun dochters Steffi en Maya, vroegen haar om het levensverhaal van hun overleden dochter en zus, Mischa, te reconstrueren. Dat leven was ronduit tragisch: mislukte meisjesdromen, mislukte relaties, zeven miskramen en een abortus, toch moeder worden en dan sterven aan leukemie omdat ze leed aan een zeldzame genetische afwijking.

"Ik heb altijd al een grote interesse gehad voor wat er in de buitenwereld gebeurt", zegt Hemmerechts. "Op het vlak van politiek, relaties en seksualiteit. Ik hou nogal van de visie van Tom Wolfe. Volgens hem is literatuur meer dan taalgevoeligheid. Het moet ook ergens over gaan. De roman is trouwens ontstaan uit de journalistiek. Het gaat om de transformatie van die realiteit in iets nieuws.

"Ik heb geprobeerd om het leven van Mischa te reconstrueren omdat ik altijd wil weten waarom mensen doen wat ze doen. Ik wilde weten waarom Mischa zo wispelturig was. Ik wilde haar 'geheim' ontrafelen. Daarvoor mocht ik gebruikmaken van de dagboeken van alle familieleden, brieven, e-mails. Ik ging ook met iedereen uit haar omgeving praten.

"Normaal heb je als schrijver toch een zekere schroom, maar toen ik op het internet begon te surfen, stootte ik op een discussieforum op een hartenkreet van Mischa die veel verder ging dan de aantekeningen in haar dagboek. Die teksten kunnen door iedereen gelezen worden. De lezer van mijn boek die de naam van Mischa in Google intikt, krijgt een massa ruwe informatie die ik ook in het boek verwerk. Wanneer ik foto's beschrijf uit haar fotoalbum, kan de lezer die gewoon terugvinden op een onlinealbum van haar man Davide.

"Gisteren was de familie Peeters hier. We vierden samen het verschijnen van het boek. Enerzijds zijn ze me wel dankbaar dat ik het verhaal geschreven heb. Zelf konden ze het vaak niet opbrengen om die dagboeken te lezen en al die emoties opnieuw te beleven. Maar emotioneel was het toch een harde confrontatie. Vooral met het ziekteproces. Mischa heeft vreselijke dingen meegemaakt. De therapeutische hardnekkigheid van de artsen heeft haar levenseinde erg traumatisch gemaakt."

Hoe goed Kristien Hemmerechts ook probeerde om zich als een onderzoeksjournalist of een antropoloog te verdiepen in haar onderwerp, toch werd ze tijdens het schrijven van Kronkelpaden van het geheugen meteen geconfronteerd met zichzelf. Haar new journalism wordt soms bijna dieptepsychologie.

Ze realiseert zich dat de herinneringen aan haar vader én die aan haar overleden echtgenoot Herman de Coninck niet onverdeeld idyllisch zijn. Het ontlokt haar de mijmering: "Zoals de doden, die van het water van de Lethe drinken om hun aardse bestaan te vergeten. Ook de levenden zouden af en toe een slok moeten kunnen nemen." Knap is de manier waarop ze haar herinneringen aan Hugo Claus verwerkt in het boek. Hemmerechts' moeder groeide op in hetzelfde gehucht als Claus, Wallen in Kortrijk. Terwijl moeder enorm veel plezier beleeft aan Het verdriet van België omdat de setting, de taal en de mensen haar zo herkenbaar overkomen, blijft Hemmerechts met vragen zitten. Hoe verhoudt hoofdpersonage Louis Seynaeve zich tot Hugo Claus? Dweepte de jonge Claus even erg met nazibeulen als Reinhard Heydrich? Waarom rept hij in het boek met geen woord over het oorlogsverleden van zijn vader? "Ik kan het niet laten", geeft ze toe. "Als ik fictie lees, vraag ik me altijd af waar de waarheid ergens verstopt zit."

In een van de laatste hoofdstukken schrijft Hemmerechts over Thomas (Eyskens), de biograaf van De Coninck. Die wil haar uiteraard ontmoeten om over zijn 'onderwerp' te praten. Maar de 'biografe' die het leven van haar buurmeisje tot in de intiemste details gereconstrueerd heeft, deinst terug. "De waarheid zal ook wel zijn dat ik 'iets' voor mezelf wil houden", schrijft ze. "Datgene wat misschien onbenoembaar is; wat tussen twee mensen bestaat die van elkaar houden en met elkaar botsen en zich aan elkaar schuren en misschien juist daardoor nog meer van elkaar houden; die knarsetanden om het gammele van hun liefde, maar niet kunnen ontkennen dat het liefde is."

"Ik heb morgen (eergisteren, KvdB) een eerste afspraak met de biograaf van Herman. Hij heeft al met veel jeugdvrienden gesproken, maar nu komt hij steeds dichter in 'mijn' buurt. Ik besef nu dat ik sinds 1997 voor een groot stuk heb bepaald hoe de buitenwereld over Herman denkt. Ik heb over hem geschreven, ik heb zijn gedichten voorgedragen. Nu gaan anderen dat beeld bijkleuren. Ik hou mijn hart vast."

Twee ogen

De titel Kronkelpaden van het geheugen doet denken aan de titel van een bundel van De Coninck: De hectaren van het geheugen. In het slotgedicht 'Envoi' weigert Adam het Aards Paradijs te betreden dat God voor hem geschapen heeft. Hij wil alleen bezit nemen van de wereld als er ook iemand is die kan zien wat hij doet. "En toen schiep Hij twee ogen - / Opdat ze hem zou zien terwijl hij stierf. / Opdat hij eindelijk zou mogen." Gewild of ongewild kan de kern van Hemmerechts' boek in deze drie versregels worden gevat. Hemmerechts wil Mischa niet opnieuw tot leven wekken; "het zal gaan over hoe ze wordt herinnerd", schrijft ze.

Daarnaast is er de angst dat anderen zich dingen van ons herinneren die we zelf vergeten zijn of niet meer willen weten. Het is die angst die Hemmerechts inspireert tot bespiegelingen over het geheugen. Soms zijn die nogal gratuit. Dat een mens zich vooral die dingen herinnert die ook een emotionele impact hebben, is een open deur. Maar het besef dat je ook profijt kunt doen met je geheugen, countert het cliché dat een mens zich alleen de trauma's herinnert en zo ten onder kan gaan aan te veel geheugen. Integendeel: een mens kan, net zoals de schrijver, de gênante gebeurtenissen wissen en ze vervangen door een versie die draaglijk is.

"Dat zag ik ook bij de familie van Mischa. Toen ik haar dagboeken las, werd het duidelijk wat haar probleem was. Haar woede, haar machteloosheid blijken er duidelijk uit. Maar veel van haar familieleden zagen dat niet zo. Terwijl het zwart op wit op papier staat." Het geldt ook voor Hugo Claus, die zijn leven lang verstoppertje speelde met interviewers. Hoe 'verzonnen' zijn zijn romans? Of zitten ze vol verborgen waarheden en echt gebeurde anekdotes die door tijdgenoten moeiteloos kunnen worden herkend?

Het gaat ook op voor Hemmerechts zelf. Terwijl ze tien jaar geleden in gepubliceerde en nauwelijks gecodeerde dagboeken haar gram haalde over de manier waarop de macho's in de entourage van De Coninck haar kleineerden (Een jaar als (g)een ander uit 2003), toont ze nu vooral mildheid. "Dit boek is er niet om tweedracht te zaaien", schrijft ze. "Of om mensen te kwetsen. Er wordt genoeg gekwetst. Tweedracht gezaaid. Ooit schrijf ik een boek waarin ik alles zeg. En schrijf. Als ik in mijn graf lig, dan schrijf ik dat boek. Maar ik wil geen graf."

"Ach," mijmert Hemmerechts. "Toen ik vroeger met Herman op reis ging, praatten we soms urenlang over wat we zagen en over wat we daar allemaal bij dachten. Ik begon dan te schrijven, te schrijven, te schrijven. En hij bleef een nachtje wakker en schreef één gedicht. En daar stond het allemaal in."

Kristien Hemmerechts Kronkelpaden van het geheugen De Geus, 288 p., 21,50 euro