Paus Pius XII was geen heilige

De huidige paus Benedictus XVI heeft twee van zijn voorgangers, Pius XII en Johannes Paulus II, tot ‘eerbiedwaardige dienaar Gods’ verheven. Dat heeft de Congregatie voor de Heiligverklaringen van het Vaticaan zaterdag plechtig verkondigd. Een dergelijke verheffing tot ‘eerbiedwaardige’ is de laatste stap naar de zalig- en heiligverklaring. Op het eerste gezicht lijkt dit niet zo belangrijk, alvast niet voor degenen die niet gelovig zijn of voor de katholieken die wel nog geloven in God, maar niet langer kritiekloos alles aanvaarden wat de ‘plaatsvervanger van God op aarde’ vertelt. Dat de kerk iemand heilig wil verklaren, ongeacht of hij of zij daarvoor in aanmerking komt, is dus een zaak van de kerk zelf, net zoals een vereniging kan beslissen om een van haar leden te onderscheiden. Maar in het licht van de grootste misdaad in de wereldgeschiedenis, namelijk de Holocaust, heeft een dergelijke heiligverklaring natuurlijk een veel grotere betekenis. Het zou de erkenning zijn dat Pius XII gehandeld heeft overeenkomstig Gods wil. Dat zou een zoveelste kaakslag betekenen voor de 6 miljoen joden die afgeslacht werden omdat ze door hun christelijke beulen beschouwd werden als Untermenschen en als moordenaars van God. Het zou het hoogstaande christelijke principe van de naastenliefde verpulveren tot een waardeloos begrip. In mijn boek Pius XII en de vernietiging van de joden heb ik gedetailleerd aangetoond dat Pius XII heel goed op de hoogte was van de uitroeiing van de joden, maar dat hij het antisemitisme en de gruweldaden van Hitler en de nazi’s op geen enkel ogenblik duidelijk aan de kaak heeft gesteld. Er blijven talloze vragen open. Waarom protesteerden de kerk, Pacelli en later Pius XII niet tegen de boycot van de joodse winkeliers op 1 april 1933, tegen de rassenwetten van Neurenberg in 1935, tegen de mishandeling van de joden bij de Anschluss in 1938, tegen de gruweldaden tegen de joden na Kristalnacht in 1938? Waarom liet de katholieke kerk toe dat haar priesters de nazi’s inzage gaven in hun geboorte- en huwelijksregisters, zodat de nazi’s konden nagaan wie joods was en wie niet? Waarom protesteerde ze niet tegen de deportaties van de joden? Waarom verhief de paus zijn stem niet toen op 23 oktober 1943 meer dan duizend joden in Rome werden opgepakt en afgevoerd? Waarom kwam Pius XII niet openlijk tussenbeide toen priester-president Tiso van Slowakije de nazi’s zelfs betaalde om ‘zijn’ joden te deporteren? Waarom verleende hij privéaudiëntie aan Anté Pavelic, de leider van de Ustasabeweging van Kroatië, die talloze joden en orthodoxe Serviërs liet vermoorden? Waarom heeft hij nooit één hooggeplaatste nazi geëxcommuniceerd? Waarom liet hij Mein Kampf niet op de index van de verboden boeken plaatsen, ook niet in 1948, toen de kerk nog de Méditations van Descartes, de Lettres persanes van Montesquieu en Le rouge et le noir van Stendhal op haar zwarte lijst zette?Voorstanders van Pius XII verwijzen naar de kersttoespraak van de paus in 1942, maar zowat alle historici zijn het erover eens dat dit een bijzonder zwak protest was. Ze verwijzen naar het telegram van Pius XII van 25 juni 1944, gericht aan de Hongaarse leider Horthy om de deportaties van de Hongaarse joden stop te zetten. Dat klopt. De vraag is evenwel waarom hij daar zo lang mee gewacht heeft. Vanaf 15 mei tot 19 juni 1944 werden met 92 treinen 437.402 joden gedeporteerd naar Auschwitz, waar de overgrote meerderheid werd vergast. Uit documenten van het Vaticaan zelf, de beruchte Actes et documents du Saint Siège relatifs à la Seconde Guerre Mondiale, blijkt dat Pius XII al op 30 maart, 16 mei, 23 mei, 25 mei, 9 juni, 10 juni en 19 juni 1944 op de hoogte werd gebracht. Men smeekte hem zo snel mogelijk protest aan te tekenen bij de katholieke leider Horthy. Volgens voorstanders van Pius XII kon dit niet omdat het gevaar bestond dat men de paus zou ontvoeren of het Vaticaan zou bombarderen. Maar ook dat klopt niet. Op 4 juni werden Rome en het Vaticaan immers bevrijd door het Amerikaanse leger. De paus heeft dus nog 21 cruciale dagen verloren laten gaan alvorens zijn telegram te sturen. De ondubbelzinnige keuze van het Vaticaan voor het fascisme en het nazisme, waarmee het concordaten sloot, en tegen het communisme, het socialisme en het liberalisme in de eerste helft van de twintigste eeuw is dé reden waarom de pausen, en in het bijzonder Pius XII, zo merkwaardig stil bleven toen de joden werden gediscrimineerd, vervolgd, gedeporteerd en ten slotte vernietigd. De belangen van de katholieke kerk waren blijkbaar belangrijker dan het leven van miljoenen joden in Europa. Hun uitroeiing was de prijs die de katholieke kerk bereid was te betalen om haar positie te beschermen en te versterken. Natuurlijk waren het uiteindelijk de nazi’s die de daad bij het woord voegden en hun antisemitisme tot een uiterst gruwelijke logica doortrokken door de systematische moord op 6 miljoen joden. Maar dat was enkel mogelijk dankzij de medewerking van grote lagen van de katholieke en protestantse bevolking, zowel in Duitsland als in de andere bezette gebieden. En de medewerking van die bevolking was op haar beurt alleen maar mogelijk omdat de paus en de meeste kerkelijke autoriteiten besloten om te zwijgen over de grootste ramp in de Europese geschiedenis, en zich nooit publiekelijk tegen Hitler en zijn naziregime keerden.Ik sta niet alleen met de stelling dat Pius XII beter niet heilig wordt verklaard. “Het heilig verklaren van Pius XII zou, net zoals dat van Pius IX - de vijand van joden, protestanten, mensenrechten, godsdienstvrijheid, democratie en moderne cultuur - een Vaticaanse farce en een loochening van de recentste pauselijke schuldbekentenissen zijn”, aldus de beroemde theoloog Hans Küng, die het stilzwijgen van Pius XII niet alleen een “politiek falen”, maar ook een “moreel falen” noemt. Als de kerk mensen heilig wil verklaren voor hun moed, liefde voor de medemens en onbaatzuchtige morele kracht voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog, dan kiest ze niet voor Pius XII, maar voor de duizenden ‘rechtvaardigen onder de volkeren’. Deze eretitel wordt verleend door Yad Vashem aan degenen die op gevaar voor eigen leven joden hebben gered. Doorgaans gewone mensen, boeren, arbeiders, huisvrouwen, ook priesters en nonnen die geen Bijbel of pauselijke raad nodig hadden om te beseffen dat ze een medemens in nood moesten helpen. Zij waren (en zijn) de ware ‘heiligen’.