'We doen te lacherig over muggen'

Wanneer u tijdens deze vakantie op een Zuid-Europese camping vertoeft en overdag uitbundig wordt gestoken door muggen, dan zou het wel eens de Aziatische tijgermug kunnen zijn.

Dat is geen onschuldig beestje dat enkel uw vel en rust bederft, maar een professionele massamoordenaar die onder meer het westnijlvirus en de knokkelkoorts kan verpreiden. Op een terrasje in Barcelona of Venetië kan u net hetzelfde overkomen.

Muggen zijn vandaag niet meer wat ze leken. Ook bij ons niet. Door de globalisering is de wereld een dorp, waardoor virussen uit diepe uithoeken van andere werelddelen even lustig rondreizen als wijzelf. Door de opwarming van de aarde rukken allerlei tropische en andere uitheemse muggen, de ijverige verspreiders van die virussen, steeds meer op naar het noorden.

In cijfers ziet dat er zo uit: het duurde drie eeuwen vooraleer muggen knokkelkoorts, malaria en gele koorts vanuit Afrika naar het westelijk halfrond brachten. Nu zijn er in slechts zestien jaar drie van die virussen bijgekomen: het westnijlvirus, chikungunya en de zikakoorts. En dat gaat steeds sneller, zo leert de nieuwe documentaire Mosquito van Discovery.

"Ik hoop dat de docu veel mensen de ogen opent en wereldleiders wakker schudt", zegt medisch entomoloog Bart Knols van Radboud Universiteit in Mijnegen, Nederland, die al 25 jaar muggen die levensbedreigende ziektes verspreiden bestudeert, waaronder elf jaar in Afrika. Net zoals Bill Gates werkte hij aan de nieuwe internationale film mee. "Deze virussen veroorzaken dodelijk of erg kwalijke ziektes. Wij doen veel te lacherig over muggen."

Omdat we ze associëren met onschuldige muggenbeten en malaria ver weg voorkomt?

Knols: "Ja, maar dat was decennia geleden zo, vandaag niet meer. Niet alleen doodt malaria nog altijd een half miljoen mensen per jaar en één kind per twee minuten, allerlei gevaarlijke ziektes rukken nu via muggen in sneltempo op vanuit Afrika en Azië naar noordelijker en hoger gelegen gebieden zoals Florida, Texas, maar ook New York en Washington, DC. In Europa hebben we de laatste twintig jaar knokkelkoorts in de Balkan en Portugal gezien, chikungunya in Frankrijk en Italië, westnijlvirus in Griekenland en usutu (dodelijk bij merels, soms ook besmettelijk voor mensen, DBD) in Wenen. Allemaal Afrikaanse virussen die op zeer korte tijd hier zijn opgedoken. Dat hadden we twintig jaar geleden niet voor mogelijk gehouden.

"Vergeet ook niet dat één beet vaak volstaat. In 2012 reisde een man uit Venezuela besmet met knokkelkoorts naar het Portugese eiland Madeira. De tropische mug die dat virus verspreidt was daar toen al zeven jaar aanwezig. In korte tijd raakten meer dan tweeduizend mensen met knokkelkoorts besmet."

Iedereen loopt dus steeds gevaar om zo'n vernielende muggenbeet te krijgen?

"Steeds meer, ja. In Brussel kom je bijvoorbeeld iemand tegen die net terug is uit Congo, besmet met een van die virussen. Hij hoeft hier maar gebeten te worden door een mug die zo'n virus kan overdragen, waarna die op haar beurt nieuwe mensen kan besmetten. Dan kan het heel snel gaan. En we weten dat die tropische muggen nu met regelmaat in onze contreien en in Noord-Amerika zitten. De Aziatische tijgermug, die onder andere gele koorts en knokkelkoorts verspreidt, is in 1990 voor het eerst in Genua, Italië opgedoken, maar leeft nu in de hele mediterrane regio. We associëren schadelijke en dodelijke virussen verspreid door muggen met verre vakanties, maar dat klopt al lang niet meer.

"In Spanje en Italië trekken mensen zelfs al weg van campings omdat die tijgermug overdag bijt, wat natuurlijk erg irriteert. De lokale overheden houden dat wat stil, want ze willen geen toeristen verliezen. We moeten echter beseffen dat wanneer we met onze caravan vertrekken naar Zuid-Europa, we eigenlijk naar de tropen reizen."

In steden zijn we niet per se veiliger?

"Zeker niet. Steden zijn perfecte broedplaatsen voor muggen. Ze leggen het liefst eitjes in stilstaand water en zoeken warmte op. Plastic afval zoals bekertjes en blikjes zijn een topplek voor hen. Dat soort vervuiling, in combinatie met verstedelijking, waardoor natuurlijke barrières en vijanden de muggen niet tegenhouden, stimuleert hun populaties. Het risico op virusverspreiding ligt in steden ook hoger omdat er zoveel mensen van overal ter wereld samenkomen."

Maakt dat het grootste verschil met vroeger?

"Er zijn twee grote verschillen. Ten eerste dus dat de wereld vandaag een dorp is. Dagelijks nemen acht miljoen mensen een vliegtuig en iedereen heeft ongeveer vijf liter bloed. Dat wil zeggen dat er dagelijks veertig miljoen liter bloed grote afstanden aflegt. In dat bloed zitten parasieten, virussen, bacteriën of zelfs wormen die van overal naar overal reizen.

"Ten tweede warmt tegelijk de aarde op, waardoor de tropische muggen, die typisch de meest problematische virussen verspreiden, veel vaker ook in regio's leven waar het vroeger te koud voor ze was. Daardoor exploderen de muggenpopulaties. Bovendien zorgt de opwarming er ook voor dat de parasieten die ze via menselijk bloed opnemen zich sneller in hun lichaam ontwikkelen.

"In feite zijn muggen een al even succesvolle soort als de mens. Maar door ons toedoen, door de opwarming en door de globalisering, geven we muggen en dus virussen nog meer slagkracht. Als je dat weet, is het niet zo verbazingwekkend dat de meest problematische virussen die muggen de laatste jaren overdragen zo uitzonderlijk snel de wereld rondgaan.

"Neem het zikavirus. Tussen 1947 en 2007 waren veertien gevallen bekend. Vandaag, door de epidemie die in Brazilië explodeerde, lopen 2,5 miljard mensen risico op besmetting, bijna een derde van de wereldbevolking. Als je ziet wat de impact is van microcephalie (kinderen geboren met kleine hoofden en ernstig letsel aan de hersenen, BDB), dan is het risico wel duidelijk. Ook het aantal gevallen van knokkelkoorts is sinds de jaren 90 toegenomen van een half miljoen naar ruim drie miljoen."

En nu? 'De muggen zullen winnen', zegt biologieprofessor en burgemeester van South Miami Philip Stoddard in de documentaire.

"Ik ben niet totaal pessimistisch. De laatste vijftien jaar hebben we zes miljoen levens gered dankzij malariabestrijding, met muggenetten gedrenkt in insecticide. Maar we moeten hier veel alerter zijn voor meer en nieuwe virussen. Bovendien zien we dat muggen ook resistentie tegen zelfs sterke pesticides ontwikkelen. En de ontwikkeling van vaccins gaat traag, we hollen steeds achter de feiten aan.

"Ik maak me vooral zorgen over het westnijlvirus dat nu in Zuid-Europa rondwaart. Sinds het in 1999 in New York arriveerde, bereikte het binnen de vijf jaar Los Angeles en maakt nu jaarlijkse tientallen doden in verschillende Amerikaanse staten. Ook onze gewone huismuggen kunnen het overbrengen. Er zijn aanwijzingen dat dat ook voor het zikavirus zou kunnen gelden.

"De Aziatische tijgermug in Europa is eveneens zorgwekkend, want die draagt wel twintig verschillende virusziektes over. We weten ook dat virussen muteren en er altijd nieuwe bij komen. Op een dag duikt er een op dat één op de twee mensen doodt."

Kunnen we meer doen dan insecticide inzetten en vaccins maken?

"Toch wel. Het is mijn overtuiging dat inzetten op de muggen zelf vernietigen efficiënter is dan telkens weer een nieuwe entstof ontwikkelen, omdat je dan achter de feiten aanholt. De populaties efficiënt om zeep helpen moet lukken door de broedplaatsen, vooral stilstaand water in plastic, aan te pakken. Vergeet niet dat één mug verschillende ziektes verspreidt, dus dat is doeltreffend.

"Daarnaast zijn er nieuwe technieken via genetisch gemanipuleerde muggenexemplaren die de populatie doen imploderen of die de malariaparasiet doden. Dat kan lokaal werken en moeten we verder uitwerken, maar of dat op grote schaal kan, is vooralsnog de vraag. Uiteindelijk is een wereldwijde aanpak nodig. Alleen een sterk globaal leiderschap kan ons afdoende beschermen."

Mosquito is vanavond om 21.25 uur te zien bij Discovery en wordt reclamevrij uitgezonden.