Direct naar artikelinhoud

Staatsieportret voor dummy's

Na Antoon van Dyck (koning Karel I van Engeland), Luc Tuymans (koningin Beatrix) en Dirk Braeckman (koning Albert II en koningin Paola) maakte de jonge Gentse artieste Sarah Yu Zeebroek voor de cover van M haar eigen staatsieportret van koning Filip I en koningin Mathilde. Het genre, zo blijkt, heeft zijn eigen royale geplogenheden. Lander Deweer

Het moet de officiële waardigheid in de verf zetten

Een staatsieportret, lees je op de site van Het Koninklijk Huis van Nederland, is een schilderij, beeld, zeefdruk, tekening of foto dat het staatshoofd afbeeldt om zijn officiële waardigheid duidelijk te maken.

De grondstof kan dus sterk verschillen. Het opzet is steeds gelijk: de status van de geportretteerde onderstrepen, bevestigen, aanwakkeren. Maar meer nog dan een momentopname is het een richtsnoer voor volk en vaderland. Weinig mensen, immers, zien hun vorsten in levenden lijve, de meesten zien slechts hoe ze zijn afgebeeld. Het staatsieportret, een in verf gedrenkt substituut.

Opnieuw het Koninklijk Huis van Nederland: "Een staatsieportret benadrukt door het officiële karakter ervan de symboolfunctie die de afgebeelde persoon in de maatschappij vervult."

Het is een plechtig beeld, van man of vrouw, in een plechtige positie. Typerend is de kleding: een militair kostuum voor de man, een galakleed voor de vrouw. Eeven kenmerkend is de rijke versiering - medailles en eretekens - die de macht en de grandeur extra moet accentueren.

Voorts zijn er geen officiële vormvereisten, de geportretteerde kan op alle mogelijke manieren afgebeeld worden. Al valt de keuze meestal op een weergave in half-profiel, op driekwart aanzicht, met de handen in beeld en de blik lichtjes afgewend.

Zegt Sarah Yu Zeebroek: "En met zo'n rare glimlach om de lippen, alsof ze helemaal niet graag poseren. Het is jammer dat het Belgische vorstenhuis geen koningsmantel heeft, dat lijkt prachtig om te schilderen. Maar nu heb ik me ook goed geamuseerd. Ik hoop dat Filip en Mathilde het zelf ook mooi zullen vinden."

Het moet met zijn tijd meegaan

Sinds de installatie van Het Huis Saksen-Coburg en Gotha tot koninklijke heersers van België zijn staatsieportretten conventie. Vrij snel na de Belgische Revolutie laat Leopold I zich afbeelden en wordt de productie van staatsieportretten opgestart. In het geval van Leopold I is het portret van Franz Xaver Winterhalter, een Duitse portretschilder, het meest bekend. Je ziet de nieuwbakken vorst staand, het rechterbeen lichtjes geplooid, de linkerarm op een sabel steunend, schouders en borst met goud versierd.

Met de tijd glijdt echter ook het staatsieportret mee. Bekijk het recente, fotorealistische portret van de hertogin van Cambridge Kate Middleton door Paul Emsley, vergelijk met Antoon van Dycks weergave van Koning Karel I van Engeland (1600-1649) en voel de vooruitgang.

Was een schilderij vroeger vaak de enige manier waardoor het 'gewone volk' de vorst kon zien, dan democratiseerde met de fotografie ook het vorstenhuis fel. In haast alle openbare gebouwen kwam er begin twintigste eeuw een foto van koning en/of koningin. Op school boven het bord, in de gang van het commissariaat, als een spiedende soeverein achter de stoel van de burgemeester.

Eddy Van den Bussche, tussen 1996 en 2010 Protocolchef van de Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken en auteur van het boek O dierbaar België... Het protocol in België : "Die gewoonte gaat terug tot in 1922. Dan heeft de toenmalige regering beslist om koning Albert I en koningin Elisabeth te eren voor hun houding tijdens de Eerste Wereldoorlog. Er is toen een circulaire rondgestuurd naar alle gemeentes en steden om vanaf dat moment hun foto's op te hangen in alle openbare lokalen en openbare gebouwen. Sindsdien is het bij ons traditie geworden."

Over formaat of manier van ophangen bestaan geen specifieke richtlijnen. Van den Bussche: "Ofwel heb je een foto van de twee samen ofwel van de koning en koningin afzonderlijk. In het laatste geval moeten ze wel naar elkaar toe kijken, niet recht in de ogen maar in half-profiel naar een gezamenlijk punt in de verte."

Het is gemaakt door een onbekende meester

Er zijn de monumentale foto's van Dirk Braeckman, met Albert en Paola plechtstatig in grijs versteend. Die van Boudewijn en Fabiola door Fernande Kuypers. Luc Tuymans' veelbesproken portret van de pas afgetreden Nederlandse koningin Beatrix, die midden jaren tachtig reeds door popart-koning Andy Warhol was gezeefdrukt. Eerder waagden ook grote namen als Diego Velázquez, hofschilder voor de Spaanse koning Filips IV (1605-1665) en Titiaan, voor Keizer Karel (1500-1558) zich aan het genre.

Niettemin verwijlt het staatsieportret niet in het centrum van de kunstwereld. Vaak blijven de namen van de officiële staatsieportretschilders onbekend. Dat bijvoorbeeld Louis van Gorp (1932-2008) het officiële staatsieportret van Albert II schilderde, toen die in 1993 zijn overleden broer Boudewijn opvolgde, weet alleen de doorgewinterde quizzer.

Wikipedia over Louis van Gorp: "Bij een privébezoek van koning Albert II en koningin Paola in 1994 krijgt hij de opdracht om portretten van het vorstenpaar te schilderen. Later volgen het staatsieportret van koning Albert II voor de 'Galerij der Koningen' van de Generale Maatschappij en de portretten van Frank Swaelen, erevoorzitter van de Senaat, Fred Chaffart, erevoorzitter van de Generale Bank, François Narmon, voorzitter van het B.O.I.C. en de Dexia-bank en het gezin van Groothertog Hendrik van het Groothertogdom Luxemburg."

"Meestal zijn het geen grote namen, dat klopt", zegt Van den Bussche. Al moeten ze natuurlijk wel hun vak kennen. Het is ook zelden een persoonlijke keuze van de koning of koningin. Op het ogenblik dat de troonsafstand aangekondigd wordt, gaan de diensten van het paleis en eventueel die van de premier op zoek naar een geschikt persoon. Zij nemen uiteindelijk de beslissing, niet de vorst zelf."

Wat een innige band tussen portretmaker en geportretteerde niet in de weg hoeft te staan. Zei van Gorp over zijn tijd met Albert II: "Gesprekken lossen normaal veel op tijdens het poseren, maar onze koning was tijdens de schildersessies zwijgzaam. Albert luisterde vooral naar muziek. Hij was pas koning geworden en had zijn broer verloren. Ook mijn vader was pas gestorven. Dat gaf een speciale sfeer. Het heeft schilderijen opgeleverd die best gezien mogen worden."

Het moet controverse opwekken

Aalst, jawel, was er vliegensvlug bij. "Ik denk niet dat de gemeenteraad van Aalst er nood aan heeft om dat portret aan de muur te hangen", zei schepen van Vlaamse Zaken Karim Van Overmeire (N-VA) begin juli reeds. "Pas op, we hebben niks tegen de persoon van Albert of Filip, maar hebben een probleem met het instituut van het koningschap. De portretten zijn verwijderd in Aalst, en wat dat betreft zal er niks veranderen hier."

Waarop Eddy Van den Bussche: "Daar staat geen enkele maatregel tegenover. Elke gemeente mag onafhankelijk beslissen of ze de portretten ophangt, er bestaat geen wettelijke bepaling rond. Noch in de archieven van Kamer of Senaat noch in die van de premier is de circulaire uit 1922 teruggevonden.

"Gemeentebesturen die niet koningsgezind zijn, kunnen de portretten dus zonder problemen van de muur halen. Ook al vind ik dat persoonlijk een beetje flauw. Vergeet niet dat het in alle landen, en dus niet alleen in de monarchieën, traditie is om het staatshoofd in alle openbare lokalen en openbare gebouwen op te hangen. Of het nu om Moebarak in Egypte of om de president van Frankrijk gaat, overal wordt hun foto aan het volk getoond."

Een gedachte waar J. Dewolf, lezer van Het Laatste Nieuws, allicht weinig boodschap aan heeft. Toen de Antwerpse gemeente Mortsel in 2007 besliste de portretten van Albert en Paola van de muur te halen, schreef hij: "Alle andere gemeenten zouden moeten volgen, want dit is een inbreuk op de vrije meningsuiting. Dat deze symbolen van het ancien régime verwijderd werden, kan men alleen maar toejuichen."

De portretten van koning Albert II en koningin Paola door Dirk Braeckman zijn te zien in de expo Baz(a)ar Belg(i)e, nog tot 29/9 in de CENTRALE for contemporary art in Brussel.

"We worden overstelpt met vragen over het staatsieportret", zegt Bruno Nève de Mévergnies, woordvoerder van het Koninklijk Paleis. "Elke gemeente wil er één hebben, dus we moeten ons haasten. Toch denk ik niet dat het nieuwe staatsieportret voor september verspreid zal worden. Eerst moet er nog een fotograaf aangesteld worden, daarna moet de shooting nog geregeld worden, dan moeten de nieuwe koning en koningin hun goedkeuring geven, en pas dan kan het geproduceerd en verspreid worden. Voor een schilderij zijn er voorlopig geen plannen, al kan dat zeker nog komen, want het staatsieportret is nog steeds zeer belangrijk voor het officiële leven van

dit land."