'Ongewenste intimiteiten zijn zo oud als de Verlichting'

Seks is een privéaangelegenheid. Dat is minder vanzelfsprekend dan het lijkt. Er is een tijd geweest dat overheid, kerk en medeburgers zich met het liefdesspel moeiden. Pas met de Verlichting kwam daarin een kentering. Oxford-professor Faramerz Dabhoiwala wou een bevattelijk boek schrijven waarin de evolutie van die denkpatronen duidelijk werd en hoe verschillende oorzaken verweven zijn. "Onze seksualiteit heeft een geschiedenis. Wij in het Westen zien seksuele vrijheid als normaal. Maar dat is het resultaat van die 'First Sexual Revolution'."

Op de voorpagina van uw boek pronkt Kitty Fisher, de beruchte Engelse courtisane.

Dabhoiwala: "Kitty Fisher is de eerste sex celebrity. In de 18de eeuw groeit de fascinatie voor hoertjes die 'carrière' maken. De kranten en magazines staan vol met haar strapatsen. In maart 1759 valt ze van haar paard in Saint James Park. "Maandenlang gonzen gazetten, spotprenten en ballads. Omdat Kitty zich uitgebuit voelt, plaatst ze een advertentie in de krant waarin ze haar beklag doet. En dan stapt ze naar Joshua Reynolds, dé image maker van het ogenblik . Samen fabriceren ze het beeld dat Kitty voortaan zal uitstralen.

"In dit portret poseert ze naast een aquarium, een knipoog naar haar naam maar in de bokaal blinkt ook de reflectie van een venster. Achter dat raam gluren schimmen, mensen die haar constant aangapen. Dat imago van 'vedette' melkt ze echter wel uit. Van elk portret komen er gravures in meerdere oplages. Zelfs prenten van een postzegel groot die kunnen opgeborgen worden in een mannenuurwerk of een snuifdoos, zelfs op inpakpapier voor tabak."

Marketing avant la lettre?

"Luxeprostituees cultiveerden hun eigen bekendheid. Door het verkopen van hun memoires of door het dreigen met publicatie en daarvoor zwijggeld te eisen. De Kiss and Tell-stories vonden gretig afname.

"De 18de eeuw kende een explosie van de massamedia. The Spectator drukte op 3.000 exemplaren en bereikte dagelijks zowat 60.000 mensen. De krant werd immers doorgegeven of voorgelezen. Die persvrijheid was wel een pijnpunt voor 'ondeugende' politici die meenden dat seks iets privé was. Hun strapatsen werden openbaar gemaakt. De 'Earl of Sandwich' was zo'n slachtoffer van de vrije meningsuiting en hij reageerde: 'Forgive my weaknesses, when they do not interfere with my conduct as a public man' (vergeef mijn zwaktes zolang ze mijn publieke taak niet hinderen).

"Franse bannelingen in Engeland hebben die nieuwe media gebruikt om de koninklijke esbattementen in hun thuisland breed uit te smeren. Die klokkenluiders hebben mee het royale gezag ondermijnd en zo de Franse Revolutie een handje geholpen. Het discrediteren van politieke (en kerkelijke) tegenstrevers bestond al langer, maar nam in de 18de eeuw door die massamedia een hoge vlucht."

De pers als waakhond van de democratie, toen al?

"Het was geen democratische wereld. De ongewenste seksuele intimiteiten waren altijd top-down. Libertijnen aasden altijd op vrouwen van een lagere status, bevestigden zodoende hun (seksuele) potentie, eerder dan macht en hiërarchie te fnuiken.

"Wat die explosie van kranten en magazines teweegbracht, was een bom aan informatie. Zowel gossip als nieuws. Uitgevers kregen naamloos of onder een pseudoniem brieven. Een interactie ontstond."

Een beetje zoals e-mail en internet vandaag functioneren.

"Zover zou ik niet willen gaan maar die krantencorrespondenties brachten wel een soort virtuele gemeenschap teweeg. Er ontstonden discussies. Men raakte bewust van een veelheid en verscheidenheid aan denkbeelden. Het was niet meer een eenheidsdenken opgelegd door de staat of de kerk maar het persoonlijk, zelfbewust, rationeel nadenken van de Verlichting. De roep om seksuele vrijheid is een onderdeel van die hang om mensen als individuen te zien."

Vrouwen kwamen er wel bekaaid van af?

"De 18de eeuw is toch in zekere zin een vrouwvriendelijke eeuw. Voor het eerst wordt de stem van vrouwen in het openbaar gehoord. Want de opkomst van een nieuw literair fenomeen - de roman - draagt bij tot de expressiemogelijkheden van vrouwen. Mary Wollstonecraft schrijft A Vindication of the Rights of Women waarin ze vrouwenrechten opeist, maar ook een biografie van haar eigen leven en haar vrije liefde met William Goodwin."

Is er wel een Seksuele Revolutie geweest?

"Ja, het is een essentiële doorbraak geweest! Er werd nagedacht, geschreven, gedebatteerd over hoe mensen zich gedroegen, wat ze peinsden over de natuur van man en vrouw zijn, over andere manieren van leven,...Die ommekeer is de basis voor ons huidig denken over seks. Seks als een privéaangelegenheid waar niemand zaken mee heeft. De breuk tussen privé en publiek werd toen (voor het eerst) getrokken."

Uw boek staat bol van verwijzingen naar literaire en filosofische bronnen maar tendenzen in de geschiedenis drijven toch ook op sociaal-economische ondergronden?

"Natuurlijk, er is een duidelijke link tussen seksuele repressie en economische crisissen, demografische druk. Met de verbetering van de levensstandaard neemt seksuele vrijheid toe. Er is de urbane explosie, vooral in Londen, de vroege industrialisatie, het opheffen van de censuur, het nieuwe Godsbeeld met een afstandelijk en goedmoedig Opperwezen, het optimistische vooruitgangsdenken, de gedachte dat de toekomst beter kan worden dan het verleden, de uitheemse reizen, de kolonies en kennismaking met andere culturen, zelfs de krantenadvertenties met nieuwe middeltjes tegen venerische ziekten,...Het is een complex en niet eenduidig verhaal."

Merkwaardig is dat een libertijn als Bernard Mandeville een invloed had op de economische theorieën van Adam Smith. Het liberale laissez-faire, laissez-passer met een seksueel kantje?

"Is dat zo verwonderlijk? Mandeville was behalve arts, ook filosoof. Consumptie, ook seksuele, zorgde, voor hem, voor sociale vooruitgang. Vele grote denkers van die tijd - Hume, Bentham, maar ook kerkleiders in die Verlichting - waren voor meer seksuele vrijheid. Dat past bij de nieuwe politieke overtuigingen over gehoorzaamheid en gezag. Een internationaal debat is in de 18de eeuw gaande over verdraagzaamheid, natuurwetten, rechtspraak en persoonlijke ethiek."

Maar dat 'liberale' heeft wel een dubbele moraal.

"De klassenverschillen verscherpen inderdaad en dat culmineert in de Victoriaanse tijd. Die dubbele maatstaven vinden zij normaal: onderscheid tussen mensen is - voor hen - 'natuurlijk'. Wat kan voor de upper class, kan niet voor arbeiders."

En wat voor mannen kan, kan niet voor vrouwen?

"De eerste Seksuele Revolutie heeft inderdaad het vrouwbeeld veranderd. Het Oud Testament schetst de vrouw als een zwak wezen dat de verleiding niet kan weerstaan en de man daarin meelokt. De vrouw is wellustig. Eens vrouwen begonnen met schrijven, gaven ze tegengas: 'Wij worden altijd verleid door mannen.' Dus in de 18e eeuw keert het beeld: een man is een 'priaap', vrouwen zijn willoze slachtoffers. Bijgevolg moeten vrouwen afgeschermd worden. Wanneer Christabel Pankhurst rond 1900 haar suffragettebeweging opstart, luidt haar slogan Votes for Women, Chastity for Men (Stemrecht voor Vrouwen, Kuisheid voor mannen). Vrouwen werden echter wel 'gedeseksualiseerd' door die eerste Seksuele Revolutie.

"Die opvattingen liggen ook aan de basis van het oordeel over prostituees als 'gevallen vrouwen', meisjes verleid door mannen die zich niet kunnen beheersen en zo verloederen."

'Seksuele discipline' is het ordewoord gedurende eeuwen?

"Seks is vies, verstoort de sociale orde. Dus moeten mensen ingetoomd worden. Dat leeft al in de Middeleeuwen maar de Reformatie zorgt voor nog meer gestrengheid. Immoraliteit dient gestraft. In Dundee wordt in 1589 een gevangenis voor schuinsmarcheerders gebouwd. In London wordt jaarlijks een Black List van een duizendtal mensen die naast het echtelijke bed slapen, gepubliceerd. Er bestaat een burgerwacht die ongehuwden 'tussen de lakens' betrappen en voor de rechtbank slepen. In 1612 worden Susan Perry en Robert Watson in Westminster door een rechtbank - 12 mannen - veroordeeld wegens overspel. Het koppel is niet getrouwd en heeft een bastaardkind. Hun bovenlijf wordt ontbloot en gegeseld tot bloedens toe en dan worden ze voor eeuwig uit hun stad verbannen. In Rye kregen overspeligen een brandmerk op het voorhoofd of wang."

Ook bij ons werd overspel wel afgekeurd maar zo rabiaat zijn noch de wereldlijke, noch de geestelijke overheid ooit geweest.

"In het algemeen zijn er overal gelijklopende stromingen om seks te disciplineren maar er zijn culturele en landelijke verschillen. Duidelijk is het verschil tussen de katholieke en protestantse kijk op seks. Voor katholieken kon seks buiten het huwelijk ook niet maar ze begrepen dat een mens niet perfect was. Protestanten daarentegen streven de perfectie na en wilden, in tegenstelling tot de 'laksheid' van de Katholieken, wel absolute zuiverheid nastreven. Protestanten geloofden écht dat zonde uit de wereld kon gebannen worden. Overspel, seks buiten en voor het huwelijk was absoluut taboe. Begin 17de eeuw was amper 1 procent van de geboortes in Engeland illegaal. Rond 1800 was dat al een kwart. Bepaalde protestantse bewegingen zoals de Puriteinen, waren bijzonder strikt en preuts."

Wat dan met de 'vrijheid-blijheid' van de jaren 60?

"Die beweging bouwde verder op het verlichtingsdenken van de 18e eeuw. Nieuw was wel de beschikbaarheid van anticonceptie voor vrouwen. Ook een intellectuele verandering: de differentiërende maatstaven uit de Victoriaanse tijd werden aangevallen en vervangen door de overtuiging dat iedereen een gelijke behandeling verdient."

Geschiedenis wordt vanuit een eigen perceptie geschreven. Is dit een eigen kijk?

"Is seksuele vrijheid niet te verkiezen boven seksuele repressie? Geschiedenis heeft een kort geheugen. Overspeligen die ter dood worden gestenigd. Vrouwen die als tweederangsburgers worden behandeld. Mensen die gediscrimineerd worden wegens hun geaardheid, er zelfs voor opgehangen worden,...Zo dachten we ooit zelf. Er zijn parallellen tussen premodern Europa en de huidige fundamentalisten. En ik wens me duidelijk niet uit te spreken of het nu islamitische, joodse of christelijke fundamentalisten zijn.

"Onze cultuur blijft veranderen. We discussiëren uit onenigheid maar dat is de prijs die we betalen voor een ethisch denken gebaseerd op rationaliteit en niet op goddelijke geboden.

The Origins of Sex: A History of the First Sexual Revolution van Faramerz Dabhoiwala, Penguin, 2012.

FARAMERZ DABHOIWALA

Geboren in 1969 in Bristol

Studeerde in Amsterdam, York, Oxford

Was gefascineerd door de politieke geschiedenis van het begin van de 20ste eeuw en de sociale en religieuze geschiedenis van boeren in de Middeleeuwen

Eerste baan aan de universiteit van Sheffield dankzij Ian Kershaw, de gerenommeerde Hitlerbiograaf

Sinds 1996 docent Moderne Geschiedenis (senior fellow) aan het Exeter College in Oxford

Lid van de Royal Historical Society.

Werkte 20 jaar - af en aan - aan 'The Origins of Sex'