'Hoe sneller we leven, hoe meer we stilstaan'

Niet zo lang geleden schreef je pakweg drie brieven per week. Vandaag zijn het dertig mails per dag. We slapen twee uur minder dan in de achttiende eeuw. Eten is meer dan ooit een snelle hap. Telefoneren combineer je met minstens ook surfen en in geen tijd staan we van de ene wereldstad in de andere.

Speeddating en drive through funerals zijn een realiteit en terwijl de oude telefoon tientallen jaren dienst deed, wisselen we nu om de haverklap van smartphone. Ook veranderen we sneller dan ooit van job, partner en woonst. En nooit eerder kon het economische systeem van een heel land of een multinational in slechts enkele dagen ineenstorten. Steve Ballmer, ex-CEO van Microsoft, lanceerde als motto: 'Faster! Faster! Faster!'

Het gaat met andere woorden keihard. Daar hebben we minder grip op dan we denken, concludeert Hartmut Rosa, socioloog en filosoof verbonden aan de Universiteit van het Duitse Jena en morgen hoofdspreker op Het Groene Boek-festival in Brussel. "We denken ook dat het tijdelijk is, de snelheid en de drukte. Maar dat klopt niet. We zitten in een versnellingswedloop die niet zal stoppen. Ik raak soms opgefokt van mijn eigen onderzoek", grapt hij.

Het onthaastingsverhaal is bekend. Wat trekt u nog zo aan in dit thema?

Hartmut Rosa: "We kennen de jammerklacht dat alles te snel gaat, maar doorgronden die niet. We denken bijvoorbeeld dat dat opgejaagd gevoel aan onszelf ligt. 'Ik kan mijn tijd niet goed indelen', zeggen mensen dan. Het leek me belangrijk om uit te zoeken of het echt klopt dat zeer veel onderdelen van ons leven almaar sneller gaan én of het vooral aan het individu ligt dat we ons zo druk, druk, druk voelen."

Wat zijn uw bevindingen?

"Het is geen subjectieve indruk. En het is het resultaat van verschillende evoluties die in elkaar haken en waar we alleen niet veel invloed op hebben. Op drie vlakken is versnelling aan het werk. De technische versnelling is evident. De wasmachine, de auto, de microgolfoven, de smartphone... Dat begon met de industriële revolutie die onder andere de stoomtrein op de kaart zette.

"Die revolutie ging vooral om tijd winnen in de productiestroom. Dat proces zet zich nog altijd door en de digitale revolutie is erbovenop gekomen. Ter vergelijking: De radio deed er na zijn lancering in 1880 38 jaar over om 50 miljoen gebruikers te bereiken. De tv deed daar vier jaar over, internet een jaar.

"Een tweede versnelling is sociaal. We veranderen sneller van rol of plaats in de maatschappij, van visie, van woonst, van partner, van job en van vrienden en zelfs gezin. Voor WO I vormden verschillende generaties één gezin. Na WO II werd dat dankzij vooruitgang één generatie. Vandaag is de levensduur van een gezin veel beperkter.

"Ten slotte blijkt dat de tijd in ons dagelijks leven krimpt. We doen veel meer per tijdseenheid. Dankzij de technologie winnen we tijd. Maar we doen wel veel en veel meer per uur, per kwartier. We schrijven een pak meer mails dan we brieven schreven, we wassen onze kleren vaker sinds de wasmachine, we reizen meer en verder sinds auto, trein en vliegtuig, en we hebben permanent de neiging om te multitasken."

Ging alles niet altijd al sneller en sneller? Wat is er nu zo anders?

"Voorheen was die indruk er ook wel, maar er is altijd een groter gevoel van beperking geweest, zo leert de geschiedenis. Een maatschappij wilde zichzelf in stand houden, niet uitbreiden. Sinds de industriële revolutie en zeker sinds de deregulering van de financiële markten in de jaren tachtig is het systeem zo ingericht dat als je niet groeit, je ten onder gaat. En groeien zit vooral in tijdswinst. Ook blijkt dat vertragingen geen tegengewicht meer bieden."

Er zijn dus toch nog vertragende processen?

"Ja, maar ze hebben nauwelijks impact. Sommige zaken kunnen we niet versnellen, zoals de tijd van een zwangerschap of andere fysieke aspecten. Al proberen we daar ook aan te prutsen. Daarnaast zijn er nog enkele culturele eilandjes, zoals de Amish in de VS, die nog met paard en kar rijden. Ook dat is maar minimaal, net zoals de typische 'verzetsbewegingen: slow food, slow living, slow journalism. Dat is marginaal gebleven.

"Andere vertragingen zijn een gevolg van versnelling. De files, bijvoorbeeld. Of digitale haperingen. Die staan een beetje symbool voor wat ik verder de keerzijde van de versnelling noem: hoe sneller alles rondom ons gaat, hoe sneller we leven, hoe meer we de indruk krijgen dat we stilstaan. Aan de oppervlakte is alles erg hectisch, maar sociologen stellen vast dat velen zich daardoor ironisch genoeg gevangen voelen in dat permanente versnellingsproces."

Zit de hang naar versnelling er bij de mens ingebakken?

"Naast het feit dat ons economische systeem op versnelling is gebaseerd, hebben we ook door de teloorgang van religie een steeds grotere drang naar meer en sneller. Het leven na de dood bestaat niet meer. Dus willen we almaar meer ervaringen in één leven proppen. Net daarom bieden de technologische snufjes geen echte tijdswinst. Op den duur belanden we daardoor in wat ik 'een razende stilstand' noem: door de wijdverbreide versnelling en de explosie aan opties worden werkelijke veranderingen minder mogelijk. Politiek wordt haastwerk en ook in het persoonlijke leven staan we door al dat hollen vooral stil."

Bent u zo iemand die zegt dat we moeten mediteren in het bos?

"Zeker niet. Ik heb een lichte hekel aan die wellnessaanpak. Maar niet veel mensen voelen zich goed in de versnellingswedloop. Nu zult u mij vragen wat we dan moeten doen. Ik heb niet meteen een oplossing, al werk ik eraan. Mijn volgende boek gaat, op basis van onder andere de neuropsychologie, in op de vaststelling dat de mens zich slecht en vervreemd voelt wanneer hij een soort hyperefficiënte machine wordt in een snel maar 'dood' systeem dat hem niet raakt.

"Een uitweg is manieren zoeken om connectie te maken met de wereld, ervoor te zorgen dat je iets doet wat jezelf én anderen raakt. Hoe we dat precies kunnen doen, dat ben ik nog aan het uitzoeken. Het is in ieder geval niet zo dat je in stilte afzonderen, prioriteitenlijstjes maken of allerlei andere trucs uit zelfhulpboeken echt gaan helpen."

Rosa spreekt morgen op Het Groene Boek-festival in het Kaaitheater in Brussel. over zijn boek 'Snelle samenleving, trage democratie'. www.hetgroeneboek.be