Het swingt niet meer bij Das Mädchen

Merkel doet alsof er niets aan de hand is, maar dat denkt lang niet iedereen. Der Schwung ist weg kopte het weekblad Der Spiegel onlangs. Zij is successen gewend en zou die klus van de nationale verkiezingen in september wel even klaren.

Maar tegenslagen als het opstappen van een plagiaat plegende minister van Onderwijs en electoraal verlies in een belangrijke deelstaat, kan ze in dit verkiezingsjaar best missen. Toch is het onheil geschied en het resterende halve jaar zal hectisch worden. Zeg maar dat er onverwacht een maandenlange verkiezingscampagne aankomt, met de spanningen die zo iets traditioneel meebrengt.

Het verlies van Nedersaksen is een serieuze panne voor de CDU en een klap voor Merkel, die zichzelf druk achter de campagne in de hoofdstad Hannover had geschaard. Als een donderslag bij heldere hemel heeft rood-groen (de sociaaldemocratische SPD en de Groenen) het vorige maand in Nedersaksen gehaald, zij het met de hakken over de sloot.

De zetelende zwart-gele coalitie (Merkels CDU en de liberale FDP) werd naar de oppositiebanken verwezen en dat bezorgde de kanselier een fikse kater. Het heeft haar wellicht ook de les geleerd dat populair zijn geen garantie is voor verkiezingswinst. Het zich krampachtig vastklampen aan de FDP evenmin.

Haar man in Hannover David McAllister - zijn naam wijst op zijn Britse afkomst - was uitermate populair en toch heeft Merkels Mac, zoals hij zich zelf noemde, het onderspit gedolven. Op nationaal vlak blijft Merkel de meest geliefde politicus, maar of dat automatisch ook betekent dat de kanselier in september met haar droompartner FDP kan doorgaan, valt nog te bezien.

De liberale partner

Sommige CDU'ers ergeren er zich aan dat hun bazin zich obstinaat aan de liberalen blijft vastklampen omdat zij eerder als een blok aan het CDU-been worden gezien.

Nu ze voor de zevende keer voor een periode van twee jaar tot voorzitter is verkozen, heeft ze toch weer meteen de loftrompet voor de FDP bovengehaald. "In deze tijd kan geen andere coalitie ons land naar een goede toekomst leiden zoals de onze, de christelijk liberale coalitie. Deze regering is de beste ploeg sinds de Duitse hereniging in 1990", zei ze tegen het congres dat haar met de stalinistische score van 97,94 procent herkoos.

Sommigen proberen haar geestdrift voor de liberalen wat te temperen door net naar Nedersaksen te verwijzen. De FDP probeerde mee te surfen op het succes van de CDU door kiezers van haar af te snoepen, maar dat heeft er eigenlijk voor gezorgd dat zwart-geel de boot in ging.

Analisten zeggen dat 100.000 CDU-kiezers naar de FDP overstapten. Vandaaruit klonk dan ook prompt de kreet 'Wie Merkel wil, moet voor de CDU stemmen', wat te begrijpen is als een oproep om ermee te stoppen de liberalen de hand boven het hoofd te houden.

De kanselier scheen het begrepen te hebben en legde een verklaring af die Berlijn van coalitiegeruchten deed gonzen. "Iedereen vecht voor zichzelf", zei ze en de massakrant Bild vroeg meteen of Merkel "de partner FDP heeft opgegeven" en of ze "een grote coalitie voorbereidt". Dat is een alliantie tussen de twee grote traditionele partijen CDU en de sociaaldemocratische SPD. Een regeringsformule die al een paar keer geprobeerd is, maar die zelden goed werkte.

De FDP probeerde Merkel meteen onder druk te zetten met de verklaring dat de liberalen in de regering neen zouden kunnen zeggen tegen een belasting op aandelenhandel, waardoor Merkel in de problemen komt bij de EU. Zij is wel voor die heffing, die 35 miljard euro zou moeten opbrengen, maar zij zou dan in Brussel mogen gaan uitleggen dat haar regering die er niet door heeft gekregen. Als een groot EU-lid als Duitsland niet meedoet, komt zo'n project er natuurlijk niet.

Resultaat: Merkel een beetje kwaad op de FDP, de liberalen kwaad op Merkel en minister van Financiën Wolfgang Schäuble (CDU) kwaad op iedereen. Die heeft namelijk in zijn ramingen voor de begrotingen in de komende jaren al rekening gehouden met inkomsten uit deze belasting.

Schäuble is nog om een andere reden ontstemd over zijn kanselier. In haar nieuwjaarstoespraak tot de Duitse bevolking had ze gezegd dat "2013 niet makkelijker maar nog zwaarder zal worden", maar dat het feit dat "er nog harde noten moeten worden gekraakt ons niet moedeloos mag maken". Hiermee sprak ze in feite haar eigen minister van Financiën tegen, die wel eens durft verklaren dat het ergste leed in de financiële crisis nu wel geleden is. Uit de meest recente cijfers over de Duitse economie blijkt inderdaad wel een kleine heropleving.

Doodgereden paard

Met Nedersaksen werd de lijst van nederlagen voor Merkel en de CDU alleen maar langer. Noordrijn-Westfalen, Baden-Württemberg en Hamburg gingen voor zwart-geel voordien al verloren. In Saarland zit de CDU nog net in de regering maar wel in coalitie met de SPD, in Berlijn en in Mecklenburg-Vorpommern is de Merkelpartij slechts juniorpartner. De nieuwe situatie heeft gevolgen voor de nationale regering in Berlijn.

De door rood-groen bestuurde deelstaten hebben nu in de Bundesrat (de Tweede Kamer) een meerderheid. Dat betekent dat alle wetsvoorstellen door SPD en de Groenen kunnen worden geblokkeerd. CDU'ers hebben al betreurd dat ze nu "niets meer kan doen als de partijen die niet in de regering-Merkel zitten dat niet willen".

Voor Angela Merkel zelf heeft dat vooralsnog geen gevolgen, ze is populairder dan ooit, maar het voortbestaan van de zwart-gele coalitie na september komt op de helling. Voor een ietwat stabiele meerderheid moeten regeringspartijen 48 procent halen en dat zit er volgens alle peilingen niet in. De CDU zou nog wel goed zijn voor 40 procent, maar de FDP zou gedecimeerd worden en niet meer in het parlement geraken.

In dat geval kan Merkel een 'grote coalitie' met de SPD proberen en die partij kan dan hoge eisen stellen. Met de Groenen wil Merkel niets te maken hebben en Die Linke is voor niemand een potentiële partner. Maar, voor iemand als oud-CDU-secretaris-generaal Heiner Geissler, is het wel duidelijk dat zwart-geel op nationaal vlak "een doodgereden paard" is.

Opvallend is de houding die de Groenen in de koers naar september aannemen. Officieel is het de bedoeling om samen met de SPD een nieuwe zwart-gele regering-Merkel in Berlijn te verhinderen, maar niet iedereen in het groene kamp is overtuigd dat dit de enige optie moet zijn. Een aantal zogenaamde Realos is van mening dat men "verschillende opties" moet openhouden en dan komt Angela Merkel weer in zicht.

'Rood-groen in september is mogelijk', luidt het devies, maar onder leiding van de Beierse Groenenchef Dieter Janecek is een tekst gemaakt dat men zwart-groen niet bij voorbaat moet uitsluiten. Als het samen met de SPD niet zou lukken om opnieuw een rood-groene coalitie op de been te brengen, zou minstens een deel van de groene militanten een alliantie met Merkel zien zitten.

Voorwaarde is natuurlijk dat de partij voldoende groeit en Merkel wat water bij de wijn doet. In de tekst van Janecek staat dat men "de kiezer duidelijk moet maken dat de Groenen ook voor andere allianties openstaan. De partij is te belangrijk voor de uitbouw van de toekomst van Duitsland en dus te belangrijk voor de oppositie."

Katholieke kerk

Het aftreden onlangs van CDU-minister van Onderwijs Annette Schavan rond de plagiaataffaire was een nieuwe klap voor Merkel, vooral ook omdat Schavan al jarenlang een goede vriendin van haar is. Hoewel ze er natuurlijk zelf niets mee te maken heeft, is het geen goede zaak voor het imago van haar doodernstige partij. Zeker niet omdat het in nog geen jaar tijd al de tweede CDU-excellentie is die het veld moet ruimen om dezelfde reden.

Ook minister van Defensie Karl-Theodor zu Guttenberg moest opstappen omdat hij wat te veel leentjebuur speelde bij het schrijven van zijn doctoraatsthesis. Hij was een jonge ster binnen de regering-Merkel en werd zelfs gezien als een opvolger voor in het post-Merkeltijdperk. De adellijke minister is uit het politieke leven verdwenen en is zelfs naar de VS verhuisd, waar hij wel in het lucratieve lezingencircuit is terechtgekomen.

Nu heeft Merkel zelfs bij de herbezetting van de topjob op Onderwijs voor wat ongenoegen gezorgd, ook binnen de eigen partij. Volgens het principe van de regionale proportionaliteit had de nieuwe minister - Johanna Wanka - uit dezelfde deelstaat moeten komen als haar voorganger, Baden-Württemberg.

Angela Merkel heeft dat naast zich neergelegd en iemand uit Brandenburg gekozen, een deelstaat in de voormalige DDR. Merkel zelf komt ook uit de ex-DDR en met Wanka is er nu weer een Ossi die een eersterangsrol speelt in haar kabinet. Resultaat: regionale CDU-afdelingen uit het zuiden van het land zijn in hun wiek geschoten.

Met de katholieke kerk heeft Merkel evenmin rekening gehouden. Schavan was lange jaren een verbindingspersoon tussen de CDU en de K-Kirche, Wanka is protestants, alweer net zoals Merkel. De kerk heeft openlijk niet gereageerd, maar het ligt voor de hand dat er ongenoegen heerst, te meer als men weet dat er onder alle CDU-ministers nu nog maar één katholiek is.

Er is nog meer voedsel voor katholieke onvrede. Kanselier Merkel, CDU-secretaris-generaal Hermann Gröhe en fractieleider in de Bondsdag Volker Kauder - geen een van hen is katholiek. Deze religie is nog nooit zo zwak vertegenwoordigd geweest in de top van de christelijke partij.

Maar Merkel heeft geen tijd voor zulke gevoeligheden: ze moet regeren en de verkiezingen komen nu wel erg dichtbij. Hoewel regeren - haar critici verwijten haar dat echt belangrijke beslissingen niet meer te verwachten zijn omdat ze een en ander tot na de verkiezingsdatum wil verschuiven.

Nu al wordt ze door veel CDU'ers aan haar mouw getrokken dat ze toch maar persoonlijk in alle hoeken van het land een actieve rol zou spelen in de verkiezingscampagne. Het worden drukke maanden voor Angela Merkel, die nog meer belaagd zal worden dan anders, maar stress maakt haar niet bang.

Op het emotionele moment van het afscheid van haar vriendin Schavan produceerde ze toch een klein glimlachje toen staatshoofd Joachim Gauck, ook al een protestant uit de ex-DDR, een grapje waagde bij de benoeming van de nieuwe minister van Onderwijs. "Ik heet u welkom in de kring van de Oost-Duitsers aan de top van deze staat", zei hij tot Johanna Wanka.