'Jeltsins coup was belangrijker dan 9/11'

Waar was u op 19 augustus 1991? In tegenstelling tot 9/11 doet de datum nauwelijks een belletje rinkelen en zal geen kat het antwoord weten. Tenzij u Ruslandkenner bent of Jan Balliauw of Stefan Blommaert heet. Beide VRT-journalisten werden toen in allerijl naar de Sovjet-Unie gestuurd om verslag uit te brengen over de mislukte conservatieve staatsgreep tegen Gorbatsjov, de coup die het begin van het einde van de Sovjet-Unie inleidde. Boris Jeltsin greep de macht en voerde de democratie in. De andere Sovjetrepublieken scheurden zich een na een af.

Een weinig bekende datum dus, maar wel een heel belangrijke. "Dit is volgens mij belangrijker dan 9/11", zegt Jan Balliauw. "Het heeft een minder emotionele impact dan 9/11, maar het gaat wel om een kantelpunt in de wereldgeschiedenis. Het betekende het einde van de Koude Oorlog, de verhoudingen in de wereld veranderden drastisch, de Verenigde Staten werden de enige grootmacht, enzovoort."

Twintig jaar na de omwenteling trok Balliauw samen met Blommaert door de voormalige Sovjet-Unie. De VRT-journalisten, die allebei ook een tijd als correspondent in Moskou gewoond en gewerkt hebben, wilden zo achterhalen hoe het nu met Rusland en de andere ex-Sovjetrepublieken gesteld is. Hun reis werd in een reeks van vier reportages gegoten, in een stijl die je niet van beide heren zou verwachten.

"Dat was de opdracht van Canvas: maak er geen lange Terzake-reportage van," legt Balliauw uit. Daarom kregen ze met Filip Lenaerts ook een regisseur mee die aandacht had voor het vormelijke. "Hij kijkt daar op een heel andere manier naar dan wij. Als we dit programma zouden aanpakken zoals we het gewoon zijn te doen, maakt het geen kans." "We moesten ons laten leven", vult Blommaert aan. "Soms vind je iets raar, maar bij het eindproduct zie je waarom iets nodig was. Buitenland kan echt sexy zijn, en dat is dankzij Filip."

Tijdens hun tocht praatten Balliauw en Blommaert met mannen van de macht, maar ook met gewone Russen die ze vroeger al hadden ontmoet. Op die manier tonen ze hoe de Sovjet-unie na een korte flirt met de democratie opnieuw aanpikte met de dictatuur onder president Poetin, maar ook wat dit allemaal betekende voor de man in de straat.

Democratie is een ziekte

"Aan de oppervlakte is Rusland snel aan het moderniseren en overal zijn er grote infrastructuurprojecten", zegt Balliauw. "Maar als je krabt, merk je dat die oppervlaktelaag de oude Sovjet- Unie beschermt. We hadden daarover een interview met Sergej Markov, de adviseur van Poetin, en we hadden gedacht dat hij zou zeggen dat alles oké is. Maar hij zei rechtuit dat de situatie veel erger is dan we denken: corruptie, inefficiëntie van de economie, het is er nog steeds. Daarom kunnen ze zich nu geen democratie permitteren. 'Als we dat zouden invoeren, loopt het helemaal uit de hand zoals in de jaren negentig,' zei hij. Dat hoor je ook van de gewone Russen. Je zit daar een syndroom: ze hebben de democratie toen meegemaakt en dat betekent chaos voor hen. Democratie is een besmet begrip."

Voor westerlingen lijkt het vreemd, maar het verklaart waarom veel Russen geen afkeer hebben voor Poetin. "Het is altijd het omgekeerde," meent Blommaert. "Het westen was zeer positief voor Gorbatsjov, maar de Russen absoluut niet. Dat is nu ook zo met Poetin. Dat is een hele andere manier van denken. De Russen stellen vast dat ze het de laatste tien jaar - de Poetinjaren dus - goed hebben. Dat ze het materieel veel beter hebben. Wij mogen dan wel klagen over Poetin, dat zal hen worst wezen."

Voor wie aan de reeks nog niet genoeg heeft, ontwikkelde de VRT ook een speciale webapplicatie voor computers en tablets. De basis van de speciale site blijft de tv-reeks, aangevuld met extra beelden, interviews en achtergrondinformatie over de Sovjet-Unie en wat er de laatste twintig jaar gebeurd is. Zo kan je er onder meer een volledige biografie van Gorbatsjov vinden en het volledige interview met Julia Timosjenko, de ex-premier van Oekraïne.