De Rubens die eigenlijk een Van Dyck is
Een wereldberoemd portret dat Antoon Van Dyck afbeeldt zou niet door Rubens, maar door Van Dyck zelf geschilderd zijn. Dat zegt Koen Janssens, chemicus aan de Univer-siteit Antwerpen. Volgens kunsthistorici is dit slechts het topje van de ijsberg.
Via een geavanceerde techniek kon Koen Janssens vaststellen dat het portret van de jonge Van Dyck eigenlijk een zelfportret is, en geen doek geschilderd door zijn leraar Peter Paul Rubens. Janssens is niet de eerste de beste: eerder al kon hij aantonen dat 'Oude man met de baard' niet van een leerling van Rembrandt was, maar van de meester zelf, en wist hij Van Gogh definitief aan te duiden als maker van 'Stilleven met weidebloemen en rozen'.
Omdat het relaas van het onderzoek pas dit najaar gepubliceerd wordt, weigeren de onderzoekers elk commentaar. "Ik heb mijn mond per ongelijk voorbij gepraat in New York.", zegt Janssens. "Ik had niet door dat wat ik zei ook gepubliceerd zou worden."
Uit de loslippigheid van Janssens valt op te tekenen dat hij onder het portret een voorbereidende tekening vond. De gelaatstrekken en wijze waarop de haarpunten getekend werden, zouden meer in de richting van Van Dyck dan in die van Rubens wijzen.
Spiegel
Janssens gebruikt de X-Ray Fluorescence-methode (XRF) om schilderijen te onderzoeken. Die techniek, waarbij door scannen de verschillende pigmenten in de onderlaag duidelijk worden, werd onder meer door de Antwerpse wetenschapper op punt gezet en opent veel perspectieven. "Eigenlijk is dit het topje van de ijsberg", zegt Rubenskenner Nico Van Hout, conservator van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen. "De wetenschap is nog maar pas begonnen met schilderijen op deze manier onder de loep te nemen. Rubens heeft 1.400 doeken op zijn naam staan, een gemiddelde leerling van hem zowat 500. God weet hoeveel verrassingen er zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan Zoutman, een schilder waarvan uit zijn Antwerpse periode bij Rubens maar een vijftal doeken bekend zijn. Dat is vreemd."
Dat de Rubens eigenlijk een Van Dyck zou zijn, verwondert experts niet. "Ik ben er al 25 jaar van overtuigd dat dit een Van Dyck is", zegt Van Hout. "Hij kijkt op het schilderij zoals je naar jezelf kijkt in een spiegel, niet zoals je kijkt wanneer je poseert."
Al zijn experts er niet per se van overtuigd dat Janssens nu het definitieve bewijs heeft geleverd. "Ik denk ook dat het een Van Dyck is", zegt Arnout Balis, docent kunst aan de VUB en het Centrum voor de Vlaamse Kunst van de 16de en de 17de eeuw. "Maar of dit nu het bewijs is? Tenzij Janssens een handtekening gevonden heeft, zullen er twee kampen blijven. Net zoals die er altijd al waren. 95 procent van de schilderijen van de oude meester wijzen we toe op basis van stijl. Met alle respect voor deze techniek, maar het brengt niet veel meer bij dan wat ik op twee minuten gratis en met het blote oog vaststel."
Als in het najaar blijkt dat Janssens en zijn medewerkers gelijk hebben, dan heeft dat wel echter degelijk een impact, meent Van Hout: "Dan wil dat zeggen dat Van Dyck op twee manieren schilderde: zijn ruwere stijl waarvoor hij gekend is en de zachtere Rubensstijl. Dat wisten we eigenlijk al -in de Zaventemse Sint-Martinuskerk hangt een Van Dyck die eruit ziet als een Rubens- maar deze ontdekking toont dan aan dat hij vaker zo schilderde."
De waarde van het 400 jaar oude schilderij, dat in het Antwerpse Rubenshuis hangt, verandert nauwelijks door de ontdekking: Van Dyck en Rubens zijn even gegeerd.