Jihadisten met nazi's vergelijken, prima, maar dan wel met verstand van zaken

Er lijkt nog steeds geen ontkomen aan: na elke aanslag, elke dictator die zijn machtsbasis verder uitbreidt, zijn er altijd wel mensen die de vergelijking met het nazisme van stal halen. Daar was vorige week natuurlijk ook werkelijk concrete aanleiding voor. Sterker nog, je hoeft het helemaal niet meer over 'vergelijking' te hebben als het om de nationalistische betogers gaat die in Charlottesville met nazivlaggen liepen, en met fakkels in de hand 'Jews will not replace us' scandeerden. Deze betogers zijn niet vergelijkbaar met nazi's, ze zíjn nazi's, dat geven ze zelf als eerste toe. Dan is het niet meer een kwestie van zinnige terughoudendheid om vergelijkingen met het nazisme te schuwen, dan is het bizar, en onverantwoord, om het niet te doen.

Trump kreeg terecht een storm van kritiek op zijn pogingen om het geweld van de neonazi's te relativeren. Je kunt niet zeggen dat twee partijen schuld hebben, als één partij openlijk een gewelddadige zuivering van 'rassenvreemde' elementen propageert, in het Joods-kapitalitisch-communistische complot gelooft, en de dood van een van de tegenbetogers, Heather Heyer, als een succesvolle afsluiting van haar manifestatie bestempelt.

Toen een week later de aanslag in Barcelona volgde, waren er de gebruikelijke vergelijkingen van de gebruikelijke bloggers en twitteraars die de islam en het nazisme gelijkstelden. Maar deze keer viel naast de usual suspects ook een Vlaamse wetenschapsfilosoof op, Maarten Boudry, die op Twitter en daarna in een interview in De Morgen stelde dat het jihadisme 'haatdragender en gevaarlijker' is dan het nazisme. Het veroorzaakte veel ophef in de Vlaamse media.

Irrationele fanatici

Ik heb er eigenlijk nooit van gehouden, al die nazivergelijkingen die onze woede en onmacht over terreur en geweld duidelijk moeten maken. En ik ben de enige niet: vergelijkingen met Hitler luiden zelden een vruchtbare gedachtewisseling in, meestal het einde, zoals Mike Godwyn al in 1990 vaststelde. En inderdaad, wat zeg je er eigenlijk mee, als je iemand in het wilde weg met een nazi vergelijkt? Dat je hem of haar tot het absolute kwaad rekent. Het is de meest gemakzuchtige manier om een onderscheid te maken tussen 'wij' en 'zij': 'wij', de weldenkende, rationele mensen, die zich nooit door zoiets als nationalisme, racisme en oorlogsretoriek zouden laten meeslepen. En 'zij': de haters, de irrationele fanatici, wier motieven we niet meer hoeven te begrijpen vanaf het moment dat we ze met nazi's hebben gelijkgesteld.

In zijn essay Zinvol geweld heeft Boudry het over de neiging die veel mensen hebben om 'het kwaad' als onbegrijpelijk af te schilderen, om de vijand op die manier op afstand te houden. Met de grote lijnen van dat betoog ben ik het volledig eens. In mijn boek over Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nazisme constateer ik zelf ook dat we al decennialang het nazisme op afstand hebben gehouden. En met moslimterroristen doen we hetzelfde.

Het is zeker zinvol om de motieven van nazi's, terroristen en alles waar we voorts nog van gruwen te proberen te begrijpen. Hoe zou je ze anders kunnen bestrijden? Mijn kritiek op Boudry gaat niet over de grote lijn van zijn essay, maar over de manier waarop hij vervolgens een poging waagt om een concrete vergelijking tussen nazisme en jihadisme te maken. Die vind ik niet overtuigend, en op sommige punten verward en onsamenhangend. Waar Boudry in zijn essay nog de algemene stelling verdedigde dat moslimterroristen vergelijkbaar zijn met nazi's omdat beiden ervan overtuigd zijn dat hun geweld 'zinvol' is, bijt hij zich in het interview met De Morgen vast in de merkwaardige stelling, die in zijn essay slechts een onhandige terzijde was, maar waar hij nu zelf een hoofdzaak van heeft gemaakt, namelijk dat de vijandbeelden van het nazisme minder absoluut zouden zijn dan die van het jihadisme, omdat jihadi's nu eenmaal religieus zijn en de nazi's dat niet waren. "Religieuze ideologieën zoals het jihadisme zijn in regel haatdragender. Dat komt omdat dat soort ideologieën in heel absolute categorieën denkt.'

Ik zeg het nog maar even expliciet: een eerdere onlineversie van dit artikel leidde tot een reactie van Boudry waarin hij mij verweet dat ik niet op zijn essay over zinvol geweld inging. Maar daar ligt ons meningsverschil niet. Die gaat over de vergelijking tussen nazisme en jihadisme, en daar ging hij juist in het interview met De Morgen veel uitgebreider op in dan in zijn essay.

Het is me werkelijk een raadsel waar Boudry het idee op baseert dat juist op het vlak van religieus fanatisme het nazisme terughoudender zou zijn. Niet op historisch onderzoek naar het nazisme in elk geval. Historici als Ian Kershaw, Roger Griffin en Emilio Gentile wijzen al decennialang op de religieuze kenmerken van het nazisme en fascisme. De term 'politieke religie' is al jaren ingeburgerd om het nazisme te beschrijven.

Terugval in beschaving

Boudry haalde in het interview wel de studie Modernity and the Holocaust aan, van de Amerikaanse socioloog Zygmunt Bauman - een prachtig boek uit de jaren 80 waarin Bauman zich tegen het toen nog vrij gangbare idee onder sociologen verzette, dat het nazisme een soort terugval in de beschaving was, een oprisping van de onderbuik die niets met de westerse beschaving te maken had. Bauman wees op de rationalistische aspecten binnen de nazi-ideologie en -organisaties, maar voor Bauman was dat juist aanleiding om te concluderen dat de sociale wetenschappen zich niet op het rationalisme zouden moeten blindstaren. Ik vraag me af of Boudry ook de laatste hoofdstukken van Baumans boek heeft gelezen, want zijn beweringen impliceren juist het tegenovergestelde, dat er in de geschiedenis een duidelijke scheiding zou bestaan tussen rationaliteit en geloofsovertuiging.

Nog los van Boudry's gammele bronnengebruik, of eigenlijk alleen zijn gebruik van theoretische literatuur, lijkt me die gedachte sowieso nogal naïef. Geloofsovertuiging en rationele deducties gaan hand in hand. Binnen de denkwereld van het katholicisme zijn de onbevlekte ontvangenis en transsubstantiatie volstrekt logisch. Je kunt met een beroep op de evolutietheorie de meest krankzinnige dingen beweren (zie de eugenetica, waarvan de intellectuele aartsvader, Francis Galton, verkondigde dat het de religie van de toekomst moest worden). Je kunt met de Bijbel in de hand kruistochten beginnen, of de civil rights movement. En met de Koran in de hand kun je geweld tegen ongelovigen prediken, of een 'jihad van liefde' - het gebeurt allemaal.

Maar Boudry blijft er, ondanks alle kritiek die hij over zich heen kreeg, heilig van overtuigd dat het nazisme minder gevaarlijk en haatdragend zou zijn dan het jihadisme, omdat geloof nu eenmaal in absolute termen denkt, en het rationele nazisme zakelijker zou zijn geweest: 'de mentaliteit bij de nazi's was die van een tuinier die naar onkruid kijkt. Dat onkruid moet verdelgd worden maar niet hartgrondig gehaat of gefolterd'. Alsof een koelbloedige moord met voorbedachten rade minder zorgwekkend is dan doodslag uit drift (het strafrecht oordeelt daar anders over).

Het onverbiddelijke 'gij of ik'

Ik vermoed dat Boudry zich niet heel grondig heeft verdiept in de nazi-ideologie (de metafoor van de onkruid wiedende nazi komt ook van Zygmunt Bauman), laat staan Mein Kampf grondig heeft gelezen. Want het boek waarin Hitler zijn ideologie met de wereld deelde, staat bol van de absolute vijandbeelden: 'Met den Jood kan men geen enkel compromis sluiten. Tusschen Jood en niet-Jood kan niets anders bestaan dan het onverbiddelijke "gij of ik"!' - ik noem maar even een klein voorbeeld. Want Hitler schilderde Joden consequent als duivels af, en dat bedoelde hij letterlijk. 'Indien de Jood met zijn marxisme de overwinning behaalt op de volkeren dezer wereld, dan zal een krans, gevlochten uit de lijken der geheele menschheid, zijn kroon zijn; dan zal deze aarde wederom, evenals voor millioenen jaren, van ieder menschelijk leven ontdaan, zwijgend haar weg door den aether gaan.'

Hitler gebruikte in Mein Kampf en in zijn toespraken voortdurend religieuze beelden en redeneringen. De uitroeiingsoorlog tegen de Joden (daar heeft hij het in Mein Kampf al letterlijk over), was er volgens hem een van metafysische proporties, en het uiteindelijke doel van de arische mens (een constructie die uit allerlei occulte bewegingen voortkwam) was om het 'evenbeeld van de Schepper' te worden. En ja, tegelijkertijd was Hitler uiterst koelbloedig en pragmatisch - 'rationeel', zo je wil - in zijn uitleg van zijn politieke tactieken. Net als de propagandisten van IS en voorheen Al Qaida trouwens. Bin Laden verklaarde openlijk dat terrorisme een uiterst pragmatisch doel had, namelijk om de integratie van moslims in het westen tegen te gaan. Wat dat betreft voeren de PVV, Front National, Vlaams Belang keurig de moslimterroristische agenda uit.

Boudry merkte in zijn interview met De Morgen wel weer op dat Hitler 'een christen' was. Dat is volgens mij een onterechte (en wederom verwarrende) typering van Hitlers religiositeit. In Mein Kampf propageerde Hitler een natuurreligie die de humanistische elementen binnen het christendom uitsloot (wat hij ook letterlijk zo benoemde), wel gebruikte Hitler christelijke termen om zijn nieuwe religie toegankelijk te maken (hij verklaarde openlijk dat het nazisme een nieuwe religie moest worden, die het christendom zou moeten vervangen). Rassenvermenging noemde hij bijvoorbeeld consequent de 'zondeval' en eenmaal bloedzuiver zou de Arische mens weer het 'evenbeeld van de Heer' zijn.

Het argument dat Boudry aandraagt, dat in de IS-propaganda veel meer ruimte is voor wreedheid en marteling, duidt denk ik niet op een fundamenteel verschil met de nazi-ideologie. In de beginfase van de nazipartij, de 'Kampfzeit', werd terroristisch geweld wel degelijk openlijk verheerlijkt - ook door Hitler zelf. Toen de partij groter werd besloot Hitler dat het geweld een legitieme vorm moest krijgen. In Mein Kampf schrijft hij uitgebreid wat zijn overwegingen daarbij waren: losse terreuraanslagen waren te versnipperd. Geef het geweld een uniform, dan kan het ingezet worden om de politieke macht staatfähig te maken. Veroveren of de macht bestendigen, daar zit het verschil. De wreedheden van IS duiden veeleer op de kansloze positie waarin de terroristen zich bevinden. Het is machtsvertoon van de onmachtigen.

Oorlogsromantiek

Dus ja, er zijn wel degelijk zinnige vergelijkingen te maken tussen de ideologie van het moslimterrorisme en het nazisme. Beide zijn kruisbestuivingen tussen (pseudo-)religie en politiek. In mijn boek over Mein Kampf schrijf ik dat de propaganda van IS veel meer overeenkomsten heeft met het nazisme dan de retoriek van de PVV, Front National of Vlaams Belang: oorlogsromantiek, de verheerlijking van martelaarschap, de strijd van de underdog tegen een oppermachtige vijand, dezelfde complottheorieën over de Joodse wereldheerschappij.

Maar degenen die de hele islam gelijkstellen met moslimterrorisme (ik doel hiermee trouwens niet op Boudry, die dat naar mijn weten nooit beweerd heeft, maar de discussie die op zijn interview volgde belandde al snel in deze hoek) ontkennen dat er binnen een religie van meer dan een miljard aanhangers meerdere stromingen en interpretaties bestaan - alle moslims die afstand nemen van geweld zijn in hun ogen geen echte moslims - wederom: een opmerkelijke overeenkomst met de opvattingen van de terreurplegers zelf. Ik heb na het geweld in Charlottesville nog niemand de haatideologie van de Ku Klux Klan met het hele christendom horen gelijkstellen, en dat het christendom daarom verboden moet worden.

Boudry's kritiek op de vaak voorkomende neiging, om dat wat we gruwelijk vinden niet te willen begrijpen, om moslimterrorisme en nazisme als een onbegrijpbaar, mythisch kwaad te behandelen, deel ik van harte. Natuurlijk zouden we zinnige vergelijkingen moeten kunnen maken tussen verschillende ideologieën, geloofssystemen en genocides. Maar doe het alsjeblieft wel met wat kennis van zaken.