Hitlergroet in hartje Londen

De Engelsen weten even niet wat ze zien. Subtiliteit, understatement of onderkoelde humor moet je van Anselm Kiefer (69) niet verwachten. Zijn werken zijn bovendien monumentaal - 4 bij 5 meter is geen uitzondering -, hij werkt op industriële schaal met materialen als lood, gips, roestig ijzer en stro, houdt van het wagneriaanse gebaar en schuwt de nadrukkelijke symboliek niet.

In de jaren zeventig van vorige eeuw bracht hij, gehuld in het Duitse legeruniform van zijn vader, de Hitlergroet op zwaarbeladen plekken in Duitsland. Die performances zorgden voor enorme controverse. Het was absoluut niet de bedoeling van Kiefer om Hitler en het Derde Rijk te verheerlijken. Hij wilde wel provoceren, zijn geboorteland confronteren met de wortels van het nazisme en ingaan tegen het collectieve geheugenverlies van Duitsland.

"Duitsland wil zijn verleden amputeren en die amputatie wilde ik ongedaan maken", zei de kunstenaar daarover in 2010 in De Morgen. Op school had Kiefer ervaren dat het nazisme en de Tweede Wereldoorlog nauwelijks aandacht kregen. Sindsdien spelen oorlog en geweld een hoofdrol in zijn materieschilderijen, waarin hij een sombere visie op de geschiedenis uitdraagt. Toch gloort hier en daar een sprankel hoop in oude mythes, de beschavingen van het Midden-Oosten en de eeuwige cyclussen van de veerkrachtige natuur.

Als introductie op de tentoonstelling staat op het voorplein van de Royal Academy een monumentale vitrine, een aquarium waarin roestige modellen van oorlogsduikboten als prehistorische vissen zijn opgehangen. Eén specimen ligt op de gebarsten vloer, de bodem van een uitgedroogd meer. De boodschap is duidelijk: oorlog leidt tot niets.

Beladen symboliek

Net voor de ingang van de tentoonstelling groeien twee gigantische vleugels uit een stapel loden boeken waartussen enkele klapstoelen geplet zitten. Dit is niets minder dan een pastiche op het beroemde beeld Nike van Samothrace, de Griekse godin van de overwinning en een van de blikvangers van het Louvre. Overwinning, zo lijkt Kiefer ons te willen vertellen, gaat altijd gepaard met verlies: verlies van mensen, cultuur en beschaving.

Anselm Kiefer werd in 1945 in Donaueschingen geboren, een stadje in het Zwarte Woud. Dat laatste oorlogsjaar - of het jaar nul van het nieuwe Duitsland - heeft hem voor het leven getekend. In zijn vroegste werken - performances, foto's, tekeningen en schilderijen - gaat hij op zoek naar de wortels van het Derde Rijk. Hij schildert beladen Duitse symbolen: het woud, het meer, de Nibelungensage en de Parsifalmythe of heroïsche monumenten die de Duitse geschiedenis in herinnering brengen.

Kiefer laat ook zien hoe de nazi's de Noorse mythologie gebruikten en misbruikten als rechtvaardiging voor hun daden. In vroege aquarellen schildert hij sneeuwlandschappen die doordrongen zijn van bloed: sneeuw als symbool van de stilzwijgende toedekking van oorlogsmisdaden, maar het bloed komt onherroepelijk aan de oppervlakte.

Ronduit overrompelend is een serie schilderijen waarin Kiefer 'heilige plaatsen' van het nazisme uitbeeldt nadat ze verlaten en door brand geteisterd zijn: grote, holle ruïnes. Het gaat om classicistische gebouwen, ontworpen door nazi-architect Albert Speer. Ze zijn nadrukkelijk geënt op de stijl van Griekse en Romeinse tempels en zouden zo de klassieke beschaving in zich dragen. De werken van Kiefer zijn grofstoffelijk: een koek van aaneengeklitte, gebarsten verf, alsof het vuur in het schilderij gewoed heeft. De brand als symbool van de holocaust en van de wereld na de atoombom.

Op een van die monumentale werken, Asbloem (3,8 bij 7,6 meter), hangt een reusachtige verdorde zonnebloem ondersteboven. Het is een vaak terugkerend motief bij Kiefer: de gedroogde zonnebloem mag dan helemaal zwart zijn, ze blijft voor hem een levendig symbool van de eenheid tussen aarde en hemel. De zonnebloem draait immers mee met de zon en in de zaden van de bloem ziet de kunstenaar "het hemelgewelf en de sterren". Het is dan ook niet toevallig dat Kiefer uit een dode mens een boom of zonnebloem laat groeien als symbool van regeneratie.

Luchtige aquarellen

Kiefer belijdt zijn liefde voor de literatuur, en specifiek voor Paul Celan en Ingeborg Bachmann, door gedichten of flarden ervan in zijn monumentale schilderijen te verwerken. Schwarze Flocken (2006) is een van de ontroerendste werken in de Royal Academy. Een sneeuwlandschap, waaronder verspild bloed gloort, is bezet met rijen verkoolde takken. Zijn het soldatengraven of verwijzingen naar de holocaust? In het midden hangt een enorm loden, onleesbaar boek, waaruit de regels van een gedicht van Celan lijken te stromen: het gaat over zijn moeder, die stierf na haar deportatie.

De tentoonstelling, die de veertigjarige carrière van Kiefer omspant, biedt nog enkele verrassingen: een gigantische opstapeling van schilderijen, zonnebloemen, opgerold canvas, fotofilms, stenen en gruis maakte Kiefer speciaal voor de Royal Academy. De stapel verbeeldt zijn blik op de geschiedenis: tegelijk deprimerend - een stortplaats - en hoopgevend - ja, er zit ook kunst tussen, voor wie goed kijkt.

Een zaal met aquarellen, waarin hij een eerbetoon aan de wulpse naakten van Rodin brengt, zorgt voor wat luchtigheid. Een recente hommage aan Vincent van Gogh, met vitaal geel en zwiepende borsteltrekken, brengt zon en licht maar ook dreiging.

Daarna wandelt de toeschouwer door een doolhof van enorme houtgravures naar buiten: een woud van decorstukken, waarop Kiefer als een hedendaagse Dürer een impressie geeft van zijn geboortegrond. Ook daar blijven zijn thema's opduiken: de grens, de oorlog, de bunkers van de Siegfriedlinie en het vuur als verwoestend en reinigend element.

De gravures staan er als enorme bladen uit een boek. Alles is buitenmaats aan deze kunstenaar, die als een alchemist met vuur en lood, gips en verf een magische wereld bouwt. Een wereld buiten categorie, historisch én visionair, deprimerend én wonderlijk.