Op safari aan de Donaumonding

Dit is een land van water en weidse verten. Een labyrint van rivierarmen, plassen, ooibossen en rietlanden. Overdag domein van pelikanen, lepelaars en aalscholvers, 's nachts van plonzende vissen en miljoenen kikkers. Op een enkel vissersbootje na zie je in grote delen ervan bijna geen sporen van de mens.

De Donaudelta in Roemenië en Zuid-Oekraïne is de grootste rivierdelta van Europa na die van de Wolga, en ondanks de kanalisering en bedijking van enkele scheepvaartroutes de meest natuurlijke. Het is een van de belangrijkste wetlands ter wereld. Een groot deel van de ruim 5.000 vierkante kilometer is daarom beschermd als een Unesco-biosfeerreservaat. De soortenrijkdom is fenomenaal. Dat komt doordat de delta meer dan dertig ecosystemen heeft, zegt Cristian Mititelu van Rewilding Europe, een organisatie die in de delta een wildernisproject opzet. Hij wijst vanaf de boot op de rietkraag, waar een kwak net een visje verschalkt. De delta telt 172 soorten broedvogels. Daarnaast strijken er in voor- en najaar 284 soorten trekvogels neer. Ze vinden hier voedsel en veiligheid, want jagen is verboden.

Een vaartocht door de delta met de Sincron, een van de drijvende hotels die opereren vanuit districtshoofdstad Tulcea, is een feest voor elke vogelaar. In drie dagen turven we meer dan 150 soorten, in soms enorme aantallen. Boven ons hoofd trekken kroeskoppelikanen over, achter het hoge riet nestelen witwangsterns, in de verte baltsen bruine kiekendieven.

Mislukte polders

Volstrekt natuurlijk is de delta niet meer. Sinds de bouw van de stuwdam bij de IJzeren Poort in de jaren zestig zet de Donau veel minder sediment af. Wat hij nog aan slib meevoert (1,5 miljoen ton per jaar) kan door bedijking en kanalisering moeilijk bezinken in de delta zelf, en verdwijnt grotendeels in zee in het Oekraïense deel. Daar groeit de delta met honderden meters per jaar. Aan Roemeense kant groeit hij veel minder, en erodeert hij zelfs. Door inpoldering en ontwatering zijn veel moerassen verdwenen, waardoor de visstand is achteruitgegaan. Veel polders zijn mislukt door verzilting.

Toch liggen er kansen, denken het Wereld Natuur Fonds (WWF) en Rewilding Europe. De natuurlijke processen zijn niet verdwenen. Nog steeds zet de rivier slib af, filteren rietbedden het rivierwater en dienen kreken als paaigronden voor vis. Het gebied functioneert nog als ecologische eenheid en heeft door de enorme oppervlakte een grote veerkracht. Die kan worden benut door mislukte polders weer te laten overstromen en cruciale verdwenen soorten terug te brengen. Zo kun je het ecosysteem van de delta herstellen.

"Het moment is goed. Steeds meer mensen zien dat je de huidige problemen kunt omzetten in kansen", zegt Frans Schepers, directeur van Rewilding Europe. Landbouw en veeteelt leveren steeds minder op, sinds de Revolutie van 1989 is meer dan een derde van de mensen weggetrokken. Polders liggen braak, viskwekerijen zijn verlaten, de visvangst neemt af. Dat biedt ruimte voor nieuwe verdienmodellen, zoals wildernistoerisme, dat in Roemenië nog in de kinderschoenen staat.

Wildernistoerisme

Het WWF werkt al enige jaren aan ontpolderingen in de grotendeels ongerepte binnendelta. Zo'n 15.000 hectare is onder water gezet, nog eens 35.000 hectare staat op de rol. De resultaten zijn nog niet optimaal. Er werden kleine openingen in de dijken gemaakt, waardoor het rivierwater wel, maar het sediment niet kan instromen en neerslaan. "Het heeft wat natuurherstel opgeleverd, maar het is nog niet af", zegt Schepers. "Je moet de lage dijken over grotere afstanden afgraven, zodat het patroon van periodieke overstromingen zich echt kan herstellen."

Een van de opgegeven landbouwpolders is de Sireasapolder van 8.000 hectare. Drie jaar geleden ondergelopen bij een dijkdoorbraak, maar van nieuwe natuur is nog geen sprake. Vanaf de dijk is een kale, verzilte vlakte te zien waar een herder zijn schapen drijft. "Je ziet dat spontane rewilding niet werkt", zegt Schepers. "Maar als je de dijk weghaalt, zodat het rivierwater vrij in en uit kan, heb je binnen de kortste tijd een prachtig rietmoeras."

Rewilding Europe richt zich op natuurontwikkeling in de hoger gelegen delen van de buitendelta. Het wil daar twee reservaten ontwikkelen, die door de lokale bevolking worden gerund. Deze 'community conservancies' naar Afrikaans voorbeeld worden opgezet als een onderneming waarbij de gemeenschap de natuur beheert en nieuwe activiteiten ontwikkelt die ten goede komen aan de bewoners, zoals kleinschalig wildernistoerisme. In Namibië zijn er al 76 van zulke conservancies, waarvan er zo'n dertig winst maken.

De hoop is onder meer gevestigd op Letea, een gehucht van houten huisjes op een oude strandwal in het moeras. Het ligt ver van de rest van de wereld. Alles van belang moet per boot uit Tulcea komen. De arme bewoners leven van hun moestuintjes en af en toe wat vissen. Er is geen elektriciteit, geen werk, geen school, geen toekomst. Letea telde in 1989 nog 3.000 zielen, nu 420. "Het oogt idyllisch", zegt Mititelu, "maar de mensen zijn wanhopig."

Koetsier Costel Canareica is de eerste lokale ondernemer die brood in de plannen ziet. Hij brengt bezoekers met een piepende boerenkar naar Padurea Letea, een oerbos met 700 jaar oude eiken en mediterrane lianen aan de noordgrens van hun verspreidingsgebied. Het bos wordt begraasd door kuddes halfwilde paarden en runderen, die er sinds 1989 aan hun lot zijn overgelaten. Dat resulteerde in een fraai halfopen mozaïeklandschap.

Edelherten

Een ideaal gebied voor de ontwikkeling van nieuwe vormen van wildernistoerisme, zegt Schepers. Het ontbreekt in dit droge deel van de delta alleen nog aan grotere zoogdieren, zoals edelherten en wilde runderen. Die zouden naast hun ecologische rol als grazers de kansen van het gebied voor wildernistoerisme verder kunnen versterken. Wie weet komt op termijn ook de wolf, die in grote delen van Roemenië voorkomt, weer terug. "Dan kun je hier straks echt op safari in Europa."

Het bos van Letea kan zo de redding zijn van de lokale bevolking, en omgekeerd. Want het voormalige staatsbos is sinds 1989 van niemand, en dus wordt er veel gestroopt (wilde zwijnen), en raggen jongeren met landrovers over de rivierduinen. Maar koetsier Costel voelt zich al verantwoordelijk voor zijn nieuwe broodwinning: hij vaart woedend uit tegen een jongen die illegaal met zijn meisje achterop door het bos brommert.

In de kreken rond Sfantu Gheorghe, verderop aan de monding van de gelijknamige Donautak, draait het plan om de bever, een soort die vanouds in de delta voorkwam maar er vanwege zijn pels werd uitgeroeid. De omgeving, met veel riet, els en wilg, is erg geschikt. Bedoeling is er zo'n vijftig bevers uit te zetten, vanaf dit najaar, zodat volgend jaar al beverexcursies kunnen worden georganiseerd.

De plaatselijke bevolking, van nature wantrouwend tegenover buitenstaanders, staat positief tegenover het idee, vertelt projectleider Alexandra Panait van WWF Roemenië, die het draagvlak onderzocht. Zo'n 45 procent stemt in met de herintroductie. Het gaat overigens eerder om een 'herpopulatie', zegt ze, want de afgelopen jaren zijn sporadisch dode bevers aangetroffen in het gebied. "Het dier is al bezig zichzelf te herintroduceren."

We hebben het dan ook over een eersteklas beverhabitat. Stille, door elzen omzoomde kreken en plassen, die uitmonden in uitgestrekte rietlanden. Af en toe neemt de boot een omweg omdat de route versperd is door een drijvend rieteiland. Die kunnen zich met hoogwater zomaar honderden meters verplaatsen. Na een bocht stuit het heldere water van de kreek op het bruine water van de Donau. Aan de overkant zit een zeearend.

Speedboten

Een obstakel voor alle mooie plannen is het gebrek aan regie, zegt Mititelu. Niet alleen is de delta verdeeld over twee landen met conflicterende belangen (Oekraïne wil aan de noordzijde een nieuw kanaal graven voor de scheepvaart, Roemenië wil aan de zuidkant drieduizend windmolens plaatsen), er zijn ook te veel partijen en eigenaren. Vroeger was al het land van de staat, nu moeten natuurorganisaties ook zaken doen met gemeenten, districten, de bosdienst en zelfs particulieren.

Daar komt bij dat iedereen zijn gang gaat, in de delta. Door de vele instanties en corruptie bij de politie is van toezicht en handhaving amper sprake. Dus razen speedboten met dronken sportvissers over de kanalen, verrijzen in authentieke dorpjes poenerige nepchalets en tref je in verborgen kreken stropershutten aan.

Het maakt de delta tot een wilde plek. We varen op de terugtocht naar Tulcea door een kreek die in een ruige groene tunnel verandert. In het ondergelopen ooibos doemen houten optrekjes op van waaruit mannen ons zwijgend nakijken. Honden blaffen. Het lijkt de filmDeliverancewel. Maar de wielewalen zingen.