Zwart goud versus hedendaagse kunst
Manifesta, naast de Biënnale van Venetië en Documenta in Kassel een van de belangrijkste hedendaagse kunstevenementen in Europa, strijkt dit jaar neer in Genk. Manifesta 9 focust op de geschiedenis en de impact van de Limburgse koolmijnen.
Het mijngebouw André Dumont in Waterschei is op zich al een bezoek aan Manifesta waard. Het imposante bouwsel in art-decostijl staat op een grote vlakte. Vanuit de ramen zie je in de verte de oude mijnterrils. Een prachtige locatie die de curatoren van Manifesta inspireerde tot de ijzersterke tentoonstelling The Deep of the Modern.
Die curatoren zijn de Mexicaanse criticus en curator Cuauthémoc Medina, de Britse kunsthistorica Dawn Ades en de Griekse Katerina Gregos, die eerder al een politiek geïnspireerde editie van Contour cureerde. "Ik vind het belangrijk om het interesseveld van mensen te verruimen en hen te betrekken", zegt Medina. Daarom is er op Manifesta voor het eerst niet enkel hedendaagse kunst te zien, maar is er ook een historisch luik.
Sinds haar ontstaan aan het begin van de jaren negentig heeft Manifesta altijd al een sociale functie gehad, naast de artistieke. Manifesta 9 speelt die sociale functie extra uit in het tentoonstellingsluik '17 Ton'. Daarin krijgt de bezoeker de geschiedenis van 'het zwarte goud der Kempen' voorgeschoteld aan de hand van voorwerpen, documentaires en kunstwerken. Zo zijn er bidmatten te zien van de eerste generatie Turkse migranten, en een maquette van steenkoolmijn gemaakt uit legoblokken. Dit eerste deel van Manifesta is een boeiende en noodzakelijke inleiding op de rest van de tentoonstelling.
Een verdieping hoger zien we in 'Het steenkooltijdperk' een selectie kunstwerken van de late achttiende tot het begin van de eenentwintigste eeuw, die samen het verhaal vertellen van de materiële kunstgeschiedenis van het modernisme. Zo zijn er kunstenaars die steenkool als materiaal gebruiken, zoals Marcel Broodthaers in zijn Trois tas de charbon. In dat werk toont hij drie hoopjes steenkool, met op het middelste hoopje een Belgische vlag. Ook andere werken zijn kritisch, zoals Les régistres du Grand-Hornu van de Franse kunstenaar Christian Boltanski: een hele wand van blikken waarop oude foto's en registratienummers hangen van de mijnwerkers die werkzaam waren in de steenkoolmijn bij Grand-Hornu. Zwart-witfoto's van mannen, vrouwen en kinderen. Een mooi, indrukwekkend beeld dat doet denken aan monumenten voor Holocaustslachtoffers.
Van Jeremy Deller, die momenteel in Wiels een grote overzichtstentoonstelling heeft, is de video The Battle of Orgreave te zien. Zeventien jaar na de gewelddadige confrontatie tussen stakende mijnwerkers en de Britse politie maakte Deller een kunstwerk over de gebeurtenis. Hij liet het conflict naspelen door verenigingen die zich toeleggen op het naspelen van historische veldslagen. Naast de achthonderd mensen uit die verenigingen namen ook tweehonderd voormalige mijnwerkers en politieagenten die bij het oorspronkelijke conflict betrokken waren, deel aan de reconstructie.
Voor het hedendaagse luik, 'De poëzie van de herstructurering', vroegen de curatoren aan de kunstenaars om te interageren met de ruïnes van het mijngebouw. Dat leverde boeiende werken op. Zo vermengt Carlos Amorales in zijn Coal Drawing Machine de nieuwste technologie met houtskool: een plotter-printer print op grote papieren geometrische patronen in houtskool. Andere werken gaan nog explicieter over de mijn. Zo is er de prachtige video Sounds from Beneath van Mikhail Karikis en Uriel Orlow. De kunstenaars vroegen een koor van ex-mijnwerkers om met hun stem de geluiden na te bootsen die ze hoorden tijdens hun arbeid. Een ontroerend werk: terwijl ze op de oude mijnterrils staan, roepen ze het verleden op via hun stem.
'The Deep of the Modern' snijdt onderwerpen als de-industrialisatie, de post-industriële samenleving, productie, arbeid, economie en sociale relaties aan.
Gelukkig hebben de curatoren er geen al te conceptuele tentoonstelling van gemaakt. Daardoor loop je, ondanks de grootte van de expo, geen kunstindigestie op. Het feit dat Manifesta voor het eerst in één stad en één gebouw georganiseerd wordt, helpt daarbij. De drie verschillende luiken van de expo lopen vloeiend in elkaar over en versterken elkaar. Manifesta 9 is een sterke tentoonstelling die een groot publiek zal kunnen bekoren.