Wat moordenaars lezen

Elementaire beleefdheid veronderstelt dat je een postzegel toevoegt als je een gedetineerde schrijft. Het actuele tarief voor gevangenisarbeid - schoenen verpakken, koopwaar beplakken met streepsjescodes - is 0,62 euro per uur. Minder dan de prijs van een postzegel, 0,67 euro.

Zo'n postzegel kan in een gevangenis iets teweegbrengen, schrijft Carl De Schutter, de man die in 1995 de moord op veearts-hormonenjager Karel Van Noppen organiseerde. Als enige van de vier veroordeelden zit hij zeventien jaar na het verdict, vijfentwintig jaar, nog steeds vast. Hij is er een beetje cynisch van geworden. Ronald Janssen, schrijft hij ("wij noemen hem hier Ronny"), is na ontvangst van onze brief bij de directie geroepen. Wat dat te betekenen had, die postzegel.

Carl De Schutter: "Alle post wordt onderzocht. Ze houden zegels tegen omdat er drugs op kunnen zitten. In de jaren zestig bestond er zoiets als lsd dat op papier gedaan werd en dan tegen het voorhoofd gehouden werd. De zegels worden opgeslagen bij de verboden voorwerpen. Als we ooit vrijkomen, krijgen we ze."

Schrijven wordt in de gevangenis van Hasselt niet echt aangemoedigd. Lezen ook niet, als je De Schutter mag geloven. Eén keer per week, op woensdagavond, is het wel leuk. Dan mogen hij, Freddy Horion en 'Ronny' een uur samen doorbrengen in de bibliotheek. "Ronny, Freddy en ik zitten in hetzelfde leesgroepje", schrijft hij. "Dat is een groepje gedetineerden, maximaal vijf, dat een uurtje per week in de bib mag komen om daar een cd of een boek uit te kiezen."

Boeken over vulkanen

Een goed boek vinden is in de gevangenis van Hasselt niet vanzelfsprekend, schrijft ons Freddy Horion, die ook op 't appel moest vanwege de postzegel. Hij maakte zich in 1979 in een uitbarsting van razernij tegen 'de maatschappij' schuldig aan vijfvoudige moord (en bekende op zijn proces een zesde, die hij niet pleegde), is met 34 jaar op de teller een van de langst zittende gedetineerden van het land en is een expert op het gebied van gevangenisbibliotheken.

Freddy Horion: "Het aanbod is hier vrij beperkt. Het is een nieuwe gevangenis en er is dus nog niet zo veel in voorraad. Hier wordt weinig ondernomen om lezen te stimuleren. Kranten en tijdschriften dienen na lezing weggegooid te worden. In Leuven en Brugge nam ik altijd iets mee naar de wandeling en ging ik in de zon zitten lezen, hier is dat een strafbaar vergrijp. In Leuven gaf de directeur soms boeken uit zijn eigen verzameling aan gedetineerden. Daar stimuleren ze dus om te lezen.

"Door veel te lezen heb ik mijn algemene kennis verruimd. Ik ben ook tot andere inzichten gekomen. Ik heb in het begin van mijn detentie veel boeken in brailleschrift omgezet. Ik heb dus veel gelezen al werkend. Boeken over vulkanen of de onlangs overleden Robert Edwards, de man die de ivf-techniek uitdokterde en voor miljoenen proefbuisbaby's zorgde. Ook een boek van Jef Geeraerts herinner ik mij, Diamant. Ook dat heb ik op braille gezet."

Een dag na de brief komt een volgende. Freddy Horion maakt zich zorgen. Hij wil niet aanmatigend overkomen. Het is vast een hele schok voor een blinde of slechtziende, te moeten vernemen dat hij - het gezicht van het kwaad van zijn tijd - al die puntjes in het papier heeft geprikt. "Kunt ge niet schrijven dat ik maar af en toe zo eens een boek op braille heb gezet? En zonder titels te vermelden?"

Carl De Schutter kijkt altijd uit naar woensdagavond. Er kunnen via pc ook boeken worden besteld in de Hasseltse stadsbibliotheek. "Een boek betekent voor mij ontspanning, een kijk op de buitenwereld, zuurstof en een mogelijkheid om mijn fantasie te laten werken."

Freddy Horion was blij met de boeken over de wereldgeschiedenis die je enkele jaren geleden kon verzamelen via De Morgen. "Dat is lectuur die ik graag lees", schrijft hij. "Ik ga elke week een uurtje naar de bib, waar ik de kranten van de voorbije week kan inzien. Maar een boek neem ik zelden mee, tenzij ik iets kan vinden over de wereldoorlogen. Ik zou graag eens Het verdriet van België van Hugo Claus lezen. En ook Mein Kampf van Adolf Hitler, om eens te zien hoe die gek een heel volk heeft kunnen manipuleren. Over die periode lees ik veel, omdat ik er gelijkenissen in zie met mezelf, hoe het mogelijk is dat men zich kan laten beïnvloeden en tot vreselijke dingen in staat is."

Guantánamo

Onder de gevangenen op de Amerikaanse basis in Guantánamo is de Arabische vertaling van De kus van Danielle Steele een van de meest gevraagde werken, zo ontdekte Charlie Savage van The New York Times. Hij mocht bij een bezoek de gevangenisbibliotheek fotograferen, vulde zijn blog met beelden en stelde vast dat de zeven exemplaren van de Odyssee van Homerus er na elf jaar nog onaangeroerd bij staan.

De blog van Savage laat weinig heel van de overtuiging dat terreurverdachten andere dingen zouden verkiezen dan gedetineerden elders. Hij trof in Guantánamo de hele Harry Potter-reeks, naast Tolkien, de Millennium-trilogie van Stieg Larsson en opvallend veel werk van Danielle Steele.

Waar gebeurd

Sien De Ruyck is sinds 2010 bibliothecaris in De Nieuwe Wandeling in Gent. Via convenanten tracht de Vlaamse regering het aanbod in de gevangenisbibliotheken versneld uit te breiden, en dat lukt alvast in Gent aardig.

"Wat ik het liefst zou zien, is dat we gedetineerden zo ver krijgen dat ze na hun detentie ook nog eens een bibliotheek binnenstappen", zegt Sien De Ruyck. "De gevangenis is overbevolkt. Buiten ons, de bibliotheek, hebben die mensen niet zo veel. Hier in Gent is het bezoek aan de bib beperkt tot een half uurtje per week. Dat is weinig, als je via een catalogus op een pc een boek moet zien te vinden en niet vertrouwd bent met hoe zo'n ding werkt. We merken dat wie kan, gebruikmaakt van dat half uurtje. Al is het maar om hier wat te zitten en een praatje te maken."

De Ruyck kwam via de stad Gent in haar nieuwe job gerold en ziet haar bibliotheek meer en meer als een filiaal van de hoofdbibliotheek. "We hebben nu veertien talen. Soms merk je dat er veel vraag is naar een bepaald boek in het Hongaars. Dan ga je op zoek, en dan is daar ook een budgetje voor. Korans moeten er ook zijn, natuurlijk. Gedetineerden hebben het recht om die zes maanden lang op hun cel te houden."

In het begin vond de Gentse gevangenisbibliothecaris het geweldig als een oude dame belde met de melding dat ze nog een berg boeken had liggen. "Ik heb geleerd dat het altijd neerkomt op zolderopruiming en je jezelf opzadelt met een berg verlepte boeken die niemand ooit zal lezen. De dingen die buiten goed werken, werken hier ook, en die moeten wij in de eerste plaats hebben. Er is altijd vraag naar de Millennium-trilogie, en voor de vrouwenafdeling mag momenteel vooral Vijftig tinten grijs niet ontbreken. Naar misdaad is er niet uitzonderlijk meer vraag, maar we hebben hier ook alle Aspes. Wat in de gevangenis helemaal níét werkt, zijn boeken over economie en management."

Veel mannen lezen onder hun veertigste altijd graag boeken over dingen die 'waar gebeurd zijn'. "Er is een grotere vraag naar non-fictie", zegt De Ruyck. "Alles wat verband houdt met tatoeages gaat de deur uit als zoete broodjes. Ook boeken over auto's en astrologie doen het goed. De mensen zijn hier op zoek naar houvast, naar dromen en perspectief."

Literatuur bevrijdt

Gevangenissen brengen zelden iets goeds voort, maar als het dan toch gebeurt, is het meestal een boek. Het in 2004 verschenen An Expensive Way to Make Bad People Worse van de in Virginia voor dubbele moord veroordeelde Jens Söring wordt gezien als een must read voor al wie mee in debat wil over het Amerikaanse penitentiaire systeem. In eigen land hebben we François Troukens, een beruchte overvaller van geldtransporten in de jaren negentig. Hij schoolde zich in de gevangenis om tot striptekenaar en scenarist. "Een bewijs dat literatuur kan bevrijden", zegt zijn advocaat Sven Mary.

Moordenaar Frank Vroman, romanist van opleiding, zette in 1999 zijn schouders onder de modernisering van de Leuvense gevangenisbibliotheek. Met een collectie van meer dan 15.000 werken, met alle denkbare klassiekers, is zijn gevangenisbib de lat waar alle andere in Vlaanderen naar staren. Frank Vroman was enkele jaren geleden een van de drijvende krachten achter een poëziewedstrijd in Leuven Centraal, met de hulp van de dichter Roger De Neef.

Hij komt binnenkort vrij en laat in een bondig briefje weten weinig tijd te hebben voor onze enquête. Sommige gevangenisbibliotheken zijn "oké", schrijft hij, "andere ondermaats". Hij geeft in Leuven ook les aan medegedetineerden en attendeert ons op een taalfout in onze brief. Hij pent er snel nog achteraan: "Uitbreiding van kennis en toetssteen van de maatschappij."

Carl De Schutter lijkt daar behoefte aan te hebben. Gevraagd naar boeken op zijn verlanglijstje schrijft hij: "Ik zou graag af en toe iets opzoeken in een nieuwe atlas, maar de meest recente dateert van dertig jaar geleden. Idem dito voor een encyclopedie, die niet aanwezig blijkt."

Freddy Horion

1 Louis Paul Boon, Pieter Daens

2 John Boyne, De scheepsjongen

3 Saskia Reusens, Levenslang

Carl De Schutter

1 Carl De Schutter, Tussen maffia en moord

2 Erwin Van Fraechem, Een rechter spreekt

3 Filip Meert,De bloedkamer

Frank Vroman

1 Marcel Proust, A la recherche du temps perdu

2 Maria Rosseels,

Dood van een non

3 Umberto Eco,

De slinger van Foucault