Als de kerk in de weg staat

Liefst zeventien Gentse kerken moeten de deuren sluiten. Sinds vorig jaar is het stadsbestuur samen met het bisdom op zoek naar nieuwe bestemmingen. Vandaag wordt de toekomst van de gebouwen langzaam duidelijk. En waar sommige kerken simpelweg worden verkocht, krijgen andere een nieuwe invulling. In Rooigem komt er bijvoorbeeld waarschijnlijk een turnzaal, terwijl er in Baarle-Drongen een kinderopvang kan worden gehuisvest.

Niet alleen in Gent, maar ook elders in Vlaanderen nadert voor veel kerken het uur van de waarheid. In totaal zijn er 1.800 kerken, waarvan minstens 250 een mogelijke her- of nevenbestemming krijgen. Bij een herbestemming verliest het gebouw zijn kerkelijke functie. In Ieper heeft zo een fitnesscentrum in een kerk onderdak gekregen, terwijl in het buitenland boekenwinkels of hotels er een thuis hebben gevonden. Een nevenbestemming staat veel meer voor een tussenstap, waarbij het gebouw gedeeltelijk blijft behouden voor erediensten, maar daarnaast ook ruimte biedt voor minder sacrale activiteiten.

Voor veel steden en gemeenten is een afstoting van de kerken bittere noodzaak. Zij moeten jaarlijks tientallen miljoenen euro's ophoesten om ze in stand te houden. Juist daarom besliste huidig Vlaams minister-president Geert Bourgeois (N-VA) in 2011 om de besturen en bisdommen een duwtje in de rug te geven. Zij moesten voortaan een kerkenplan maken, al heeft op vandaag nog lang niet elke gemeente of stad dat gedaan.

"Er wordt nu druk op gezet", zegt architect Roel De Ridder (UHasselt), die besturen advies geeft over een herbestemming. "Als er geen plan wordt gemaakt, valt de overheidssubsidie voor onderhoud en restauratie van de kerk weg. Alleen wordt er nu soms te overhaast gezocht naar een nieuwe bestemming en lijkt haast elk idee goed genoeg. Wij zijn nu met onze onderzoeksgroep betrokken bij het vinden van een nieuwe invulling voor twaalf kerken in Maasmechelen. Maar we merken daar, net als op de meeste andere plekken in Vlaanderen, dat de vraag naar nieuwe ruimte beperkt is. Het is heel lastig om die gebouwen een zinvolle invulling te geven."

Vooral de onderhoudskosten schrikken veel bedrijven of winkelketens af. Ook de ruimtes zelf zijn vaak verre van ideaal. Zo is een kerk weliswaar groot, maar telt ze uiteindelijk weinig bruikbare vierkante meters. "Het is moeilijk om handelaars te overtuigen", zegt De Ridder. "We moeten accepteren dat niet alle kerkgebouwen, die vaak toch gezichtsbepalend zijn voor een gemeente of stad, ingevuld zullen geraken. Sommige niet-geklasseerde gebouwen die architecturaal niet zo veel voorstellen - denk maar aan kerken uit de jaren 60 of 70 - kunnen wel worden gesloopt. En dat zal ook gebeuren."

Erediensten

Sinds eind januari is daarom een projectbureau aan de slag. Onder de titel Herbestemming Kerken voeren zij voor gemeente- of stadsbesturen die dat wensen, op dit moment een tiental, een haalbaarheidsonderzoek uit en kijken ze naar eventuele nieuwe bestemmingen. Volgens Jan Jaspers, die als directeur onroerend kerkelijk erfgoed bij het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur betrokken is bij het projectbureau, willen veel besturen de kerk deels behouden voor erediensten. "Soms moet een sloop ernstig worden overwogen, maar in de meeste plannen die ik ken, wordt uitgegaan van een nevenbestemming. Het kan een voorzichtige tussenstap zijn om de geesten rijp te maken voor een volledige herbestemming."

Lang niet altijd kan de kerk het kerkgebouw dus loslaten. Sommige commerciële plannen - denk aan een begrafenisondernemer die de kerk wil huren voor niet-kerkelijke diensten - blijven een taboe. "Spectaculaire herbestemmingen, zoals in Nederland of het Verenigd Koninkrijk, zie je hier minder, dat klopt", zegt Jaspers. "Maar zij voelen protestantse kerken ook anders aan. Het zijn veel meer functionele ruimtes, waarin bijvoorbeeld ook een koffietafel kan worden gehouden. Hun kerkbesturen, die ook volledig instaan voor het onderhoud, gaan daarom makkelijker mee in een extreem nieuwe invulling."