Verrassing: oudste homo sapiens leefde in Marokko

Dat blijkt althans uit de sensationele vondst van de tot dusver oudste bekende fossiele botresten van vroege moderne mensen, in een grot ten westen van Marrakech. De vondst geeft aan dat de homo sapiens niet bij donderslag is ontstaan, maar zich wel geleidelijk heeft ontwikkeld. Niet alleen in Marokko maar verspreid over heel Afrika. "Er is geen tuin van Eden in Afrika", zoals onderzoeksleider Jean-Jacques Hublin van het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie in Leipzig het verwoordt. "De tuin van Eden ís Afrika."

De nieuw gevonden fossielen duiden op een simpele homo sapiens, zet het onderzoeksteam uiteen in twee uitgebreide artikelen in Nature. Net als alle moderne mensen had hij een klein gezicht, een flinke kin en dunne wenkbrauwen. Maar ook een platte, lange schedel waarin een groot, vrij primitief brein moet hebben gezeten. Opgeteld bij zijn nogal eenvoudige stenen werktuigen duidt dat op een moderne mens die nog volop in de maak was. "We zien hier de wortels van onze soort", zegt Hublin. "Het gezicht was al modern. Deze fossielen geven aan dat het verhaal van onze soort vooral gaat over de evolutie van ons brein."

Tot dusver ging iedereen ervan uit dat onze soort zo'n 200.000 jaar geleden vrij abrupt is ontstaan in het huidige Ethiopië, compleet met toeters en bellen zoals het gebruik van sieraden en ingewikkelde werktuigen. Maar de nieuwe fossielen duiden op "een veel complexer verhaal", zegt Hublin. "We denken nu dat er in verschillende delen van Afrika verschillende populaties vroege moderne mensen waren. Die stonden soms met elkaar in contact en gaven gunstige genetische mutaties aan elkaar door."

De nieuwe fossielen komen uit Jebel Irhoud, een mijn nabij de Atlantische kust, waar men in de jaren zestig al zes mensenbotjes vond, plus Neanderthaler-achtige werktuigen. Bij heronderzoek vond Hublins team nog eens zestien fossielen: bij elkaar afkomstig van vermoedelijk drie volwassenen, een tiener en een kind van een jaar of acht. Ook lukte het eindelijk om de resten te dateren: zo'n 280- tot 350.000 jaar oud, liefst 100.000 jaar vroeger dan de tot dusver oudst bekende homo sapiens uit Ethiopië. "Dat was een enorme verrassing", zegt Hublin.

Een spectaculaire en 'zeer solide' ontdekking, vindt ook hoogleraar archeologie van de oude steentijd Wil Roebroeks (Universiteit Leiden). "Dit betekent op zijn minst dat we tot nu toe een te zware focus hadden op sub-Sahara Afrika", stelt hij. "De Sahara, significant natter in de steentijd, houdt een slordige 5 miljoen vierkante kilometer Afrika die we archeologisch nauwelijks kennen."

Enige overblijvers

Het is de tweede keer in een maand tijd dat een archeologische ontdekking de stamboom van de mens opschudt. In mei onthulden Zuid-Afrikaanse archeologen dat er tegelijk met de vroegste moderne mensen nog een heel ander mensachtig wezen door Afrika liep, de homo naledi. Elders leefden destijds onder meer neanderthalers (in Europa en Azië), hobbitachtige dwergen (op Flores) en de raadselachtige denisovamens (in Azië). "De grote vraag is wat onze soort zo speciaal maakt dat we de enige overblijvers zijn", zegt Hublin.

Roebroeks wijst op het vreemde feit dat de Marokkaanse homo sapiens dezelfde eigenaardige techniek van steenbewerking gebruikte als zijn tijdgenoot, de neanderthaler in Europa. "Dat doet je afvragen of we 300.000 jaar geleden in Afrika en Eurazië niet al te maken hebben met een grote metapopulatie, waarbinnen ook allerlei culturele nieuwigheden gedeeld werden."

Een tuin van Eden zo groot als Afrika is misschien zelfs te beperkt, vindt Roebroeks. "Het was eerder een tuin zonder hekken, zich weinig aantrekkend van ons wereldbeeld waarin Azië en Afrika twee verschillende eenheden zijn."