'We zouden moeten leren kritiek in dankbaarheid te ontvangen'

Christine Mussche is medevennote van het advocatenkantoor Van Steenbrugge & Partners. Ze is gespecialiseerd in strafrecht en verdedigt onder meer de slachtoffers van seksueel misbruik in de kerk. Aan de telefoon had ze haar werkdomein kernachtig omschreven als "menselijk falen en de oorzaken ervan". Dat verklaart ze als volgt: "Hoe waardevol ook: een juridisch territorium als vennootschapsrecht is aan mij niet besteed. De menselijke verhalen die in het strafrecht centraal staan, boeien me oneindig veel meer."

We trappen ons gesprek niet af met haar eerste waarheid, maar met haar levensmotto: 'Kindness is my religion' van de dalai lama. "Ik probeer altijd het goede in mensen te zien. En daar heb ik geen bijbels of tempels voor nodig. Ik heb het er moeilijk mee dat religies de verantwoordelijkheid opeisen voor alles wat mooi en deugdzaam is aan de mens. Ik heb veel respect voor gelovigen, maar er schuilt evenveel goedheid in mensen die niet religieus zijn of zich veeleer spiritueel noemen."

Over de Nederlandse vertaling van kindness zijn we het snel eens: mededogen. Prachtig woord, vinden we allebei. En een begrip dat als een rode draad door ons gesprek zal lopen. Zelden iemand met zo veel warmte en overtuiging begrip weten op te brengen voor de kwetsbaarheid van de menselijke soort. Toch is ze - in tegenstelling tot wat het cliché u wil wijsmaken - niet 'de advocate die zich in haar pleidooien laat leiden door haar emoties'. Aan haar empathie liggen rationele overwegingen ten gronde, en bevindingen van filosofen die over de condition humaine lang en diep hebben nagedacht.

Ze liet zich bij het verzamelen van haar tien waarheden inspireren door haar beroep, zegt ze. Wanneer ik opmerk dat je minstens de helft ervan ook zou kunnen toepassen op liefdesrelaties en andere menselijke omgangsvormen, toont ze zich terughoudend: "Dat is misschien zo, maar ik licht ze liever toe vanuit mijn rol als advocate. Ik zou mijn waarheden ook kunnen linken aan persoonlijke ervaringen, maar ik betwijfel of die voldoende relevant zijn."

Toch sijpelt haar privéleven tijdens onze verbale opwarming de conversatie binnen. Ze zegt hoe dankbaar ze is voor de waarden die ze van haar ouders meekreeg: respect, eerlijkheid, generositeit. Als ze vertelt hoe belangrijk haar veel te vroeg overleden vader voor haar geweest is, stokt ons gesprek even en vult ze mijn glas water bij. Terwijl het toch echt niet leeg was.

Zonder Dwarsliggers Leg Je Geen Sporen

"De groepsdruk is in onze samenleving erg groot. Dus heb je dwarsliggers nodig die zeggen wat de anderen misschien ook denken, maar omwille van de sociale druk niet durven te zeggen. Voor mij hoeven waarheden niet te blijven bestaan omdat we ooit besloten hebben dat het waarheden zijn. Het is nuttig om alles in vraag te blijven stellen. Ook al moet je daarvoor mensen tegen de haren in strijken.

"De vrijheid van meningsuiting garandeert ons dat we waarheden mogen herroepen of nuanceren. Je mag het belang daarvan in mijn beroep niet onderschatten. Soms stemt de perceptie niet overeen met de werkelijkheid. Dan moet je als advocaat tegen de bestaande denkbeelden durven in te gaan. In rechtszaken zijn woord en wederwoord essentieel om tot een evenwichtig vonnis te komen."

Ze roemt the spirit of criticism: de mentale bereidheid om je te laten tegenspreken door mensen met andere denkbeelden, en op basis daarvan je opinies bij te schaven. "We zouden moeten leren om open te staan voor kritiek. Om zelf op zoek te gaan naar de tegenstem. Vaak verwarren we kritiek op onze standpunten met kritiek op onze persoon. Waardoor we onze omgeving op den duur ontraden om voor een tegengewicht te zorgen. Dat is niet goed. Kritiek zouden we net in dankbaarheid moeten ontvangen."

Niemand Is Volledig Goed, Niemand Is Volledig Slecht

"Bij ons thuis werd de wereld niet opgedeeld in goede en slechte mensen. Mijn ouders hebben mij geleerd wat mededogen is. En dat is mij zeker in het strafrecht van pas gekomen. Al van in het begin van mijn carrière zag ik: mensen zijn veel meer dan het misdrijf dat ze gepleegd hebben. En die overtuiging is de jaren nadien alleen maar gegroeid."

Empathie start met de vraag: 'Stel dat ik het was?' zegt ze. "Als ik in de gevangenis kom, denk ik vaak: als ik had meegemaakt wat mijn cliënt heeft moeten doorstaan, zat ik hier waarschijnlijk ook. Jean-Jacques Rousseau had het in dat verband over 'le grain et le terrain': het zaadje dat in vruchtbare grond wordt geplant, groeit anders dan daar waar het dagelijks vertrappeld wordt. Dat mensen misdrijven plegen, is in grote mate het gevolg van het genetisch materiaal waarmee ze aan de start verschijnen en de omstandigheden waarin ze opgroeien."

Ik vraag haar of de woorden van Rousseau ook in haar hoofd opduiken wanneer ze geconfronteerd wordt met de gruwelijke feiten die de daders van seksueel misbruik met kinderen hebben gepleegd. "Absoluut. Kijk, hoe je het ook draait of keert: in gerechtelijke dossiers zie je over daders - al naargelang het type misdrijf - heel vaak dezelfde elementen terugkeren. Bij daders van seksuele misdrijven bijvoorbeeld zie je dikwijls dat ze ooit zelf slachtoffer waren of dat hun eigen seksuele ontwikkeling werd verstoord. En de daders van geweldsdelicten blijken vaak niet in staat om zichzelf te uiten of om hevige emoties te vertalen in woorden. Sommige mensen hebben nooit geleerd om te communiceren of de dingen te bekijken vanuit het perspectief van een ander.

"Ook psychopaten kiezen niet voor hun lot. Hersenscans hebben ons de voorbije jaren geleerd dat psychopathie vaak een biologische oorsprong heeft: een defect in de hersenen dat psychopaten verhindert om zich in anderen in te leven. Als jij en ik beelden zien van een kind dat mishandeld wordt, krimpt ons hart in elkaar. Terwijl sommige psychopaten in staat zijn om zonder emoties naar kindermishandeling te kijken. Is dat hun eigen fout? Nee. Hun gedrag wordt grotendeels gestuurd door een biologische afwijking, vaak nog versterkt door levenservaringen die de grens tussen wat kan en wat niet kan nog verder vertroebeld hebben. Geloof me: niemand wil geboren worden met de hersenen van een psychopaat."

Ze zou de huidige verwijtcultuur maar wat graag vervangen door een begrijpcultuur. "Als we de oorzaken van menselijk falen beter begrijpen, kunnen we daders beter helpen om niet in hun fouten te hervallen. Vrijheidsberoving is pas op zijn plaats wanneer alle andere opties gefaald hebben. Dan heeft de maatschappij het recht, en zelfs de plicht, om zichzelf te beschermen."

In haar pleidooi om empathie op te brengen voor daders vergeet ze niet om de gevoelens van de slachtoffers een plaats te geven. "Wanneer ik een dader verdedig, vind ik het belangrijk om het slachtoffer niet te kwetsen. En wanneer ik een slachtoffer verdedig, toon ik mededogen met de dader. Die twee zijn perfect met elkaar verzoenbaar. Mijn ervaring is: slachtoffers die het kunnen opbrengen om te kijken naar het verhaal van hun dader, kunnen soms hun eigen pijn wat verzachten. Wanneer je er ondanks alles in slaagt om je dader ook te zien als iemand die getackeld werd door het leven, kan dat in sommige gevallen de pijn milderen.

"Al zeg ik dit met het grootst mogelijke respect voor slachtoffers. Ik zal mijn cliënten nooit dwingen om begrip op te brengen voor hun dader. Sommigen willen dat niet en dat is hun volste recht."

An Eye For An Eye Makes The Whole World Blind (Gandhi)

"Erkenning is veel belangrijker dan vergelding. Stel dat iemand een van mijn kinderen iets vreselijks aandoet en daar zwaar voor gestraft wordt. In theorie kan ik mij nauwelijks voorstellen dat die straf op zich mijn pijn zou verzachten. Het verleden kan sowieso niet ongedaan gemaakt worden. En leed kan niet worden weggenomen met bijkomend leed. Waar ik op dat moment wellicht meer aan zou hebben, is dat de waarheid aan het licht gekomen is. Slachtoffers hechten belang aan de erkenning van wat er gebeurd is. Dat de rechtbank naar hen geluisterd heeft en hun verlies en hun pijn een plaats heeft gegeven in het proces. Dat is allemaal veel belangrijker dan de straf op zich."

Ze zegt dat je pas van een geslaagd proces kunt spreken wanneer zowel het verhaal van het slachtoffer als dat van de dader aan bod zijn gekomen. "Slachtoffers moeten erkenning krijgen voor het leed dat hen is aangedaan en daders voor het traject dat aan hun daad is voorafgegaan. Als dat gebeurt, kan een proces - hoe vreemd dat ook mag klinken - een intens mooie gebeurtenis zijn. Want dan voelen zowel slachtoffer als dader zich na afloop beter en kunnen ze enigszins gelouterd verder."

Gelijkheid Is De Ongelijke Behandeling Van Ongelijke Situaties

"Context is alles. Laten we er bij wijze van voorbeeld van uitgaan dat meerdere daders een misdrijf hebben gepleegd en dat elk van die daders een even groot aandeel in die misdaad heeft. Met andere woorden: ze hebben allemaal hetzelfde gedaan. Dan is gelijkheid niet: iedereen over dezelfde kam scheren en dezelfde straf geven, maar wel: op zoek gaan naar het individuele verhaal achter elke dader. De oorzaken van crimineel gedrag zijn bij elke dader verschillend. Een straf hoort dan ook maatwerk te zijn, waarbij een oplossing wordt aangereikt voor de specifieke, onderliggende problematiek. Dat kan voor de ene dader een zorgwekkende financiële toestand zijn en voor de andere een alcoholverslaving."

We belanden bij de juridische term 'verzachtende omstandigheden': een begrip waar de publieke opinie zich wel eens bont en blauw aan wil ergeren. Ik gooi in de groep dat het probleem vermoedelijk ligt bij de term zelf: 'verzachtend' klinkt verdacht veel als 'vergoelijkend'. Ze knikt. "Misschien moeten we het voortaan hebben over 'verklarende omstandigheden'. Advocaten willen de feiten niet goedpraten, ze proberen er alleen de nodige duiding bij te geven. In mijn pleidooien zeg ik ook: 'Voorzitter, niets van wat ik nu ga pleiten, mag u interpreteren als een rechtvaardiging van het gedrag van mijn cliënt. Ik wil enkel toelichten hoe hij tot dat gedrag is gekomen.'"

Vrije Wil Is Een Illusie

"In onze samenleving spelen de begrippen schuld en verdienste een veel te grote rol. Wanneer iemand succes heeft, is dat zogezegd zijn eigen verdienste. En wanneer iemand faalt, is het zijn eigen tekortkoming. Geluk en toeval worden daarbij zwaar onderschat. We kiezen bijvoorbeeld niet zelf voor het genetisch materiaal waarmee we geboren worden. En we kiezen evenmin voor de omgeving waarin we opgroeien. Twee factoren die haast volledig bepalen wie we zijn.

"Bijna alles wat we in ons leven meemaken, is er een rechtstreeks gevolg van. Zijn we verantwoordelijk voor onze lichaamslengte of de kleur van onze ogen? Natuurlijk niet. Waarom zouden we dan wél verantwoordelijk zijn voor de werking van onze hersenen of voor het feit dat we aan deze of gene zijde van de Middellandse Zee geboren zijn?

"Dezelfde redenering geldt voor de daders van misdrijven. Ook zij hebben niet gekozen voor de omstandigheden die hen tot dat misdrijf hebben geleid: de genen waarmee ze op de wereld kwamen en de sociaal-economische context waarin ze zich ontwikkelden. Als we in onze samenleving mensen straffen voor de fouten die ze begaan, hebben we de plicht om daar rekening mee te houden."

Ze haalt er Epictetus bij, een Griekse filosoof. "Epictetus zei: 'Mensen die niet filosofisch geschoold zijn, geven anderen de schuld van de fouten die ze zelf maken. Mensen die een beetje filosofisch geschoold zijn, geven zichzelf de schuld van de fouten die ze zelf maken. En mensen die volledig filosofisch geschoold zijn, geven niemand de schuld van de fouten die ze zelf maken.' Dat vat het aardig samen, vind ik.

"Epictetus relativeert ook ten zeerste het begrip 'verdienste'. 'Alles wat je presteert', zegt hij, 'is het gevolg van je genetisch materiaal en wat je in de loop van je leven hebt meegekregen. Maar aangezien je daar niet zelf voor kiest, moet je er ook niet over opscheppen.'"

Ik besluit in the spirit of criticism wat weerwerk te bieden. Als ze als advocate hulptrajecten voor daders uitstippelt, doet ze dat toch om hen aan hun lotsbestemming te doen ontsnappen? "Dat klopt", zegt ze. "Maar er is een groot verschil tussen determinisme en fatalisme. Het besef dat menselijk gedrag wordt bepaald door biologische factoren en sociaal-economische omstandigheden, betekent niet dat de toekomst vastligt. Wel integendeel. Een betere kennis van het verleden van mensen zorgt er net voor dat we hen beter kunnen wapenen voor de toekomst."

Integriteit Is Het Hoogste Goed

"Integriteit is voor mij eigenlijk een synoniem van eerlijkheid. Soms spelen in rechtszaken andere belangen mee dan die van het slachtoffer en de dader. Dat is onaanvaardbaar, want zoiets kan het geloof van mensen in justitie onderuithalen. In een democratie zijn er weinig dingen erger dan een gerechtelijk apparaat dat zijn geloofwaardigheid verliest. Justitie heeft dus mensen nodig die over een goed ontwikkeld moreel kompas beschikken.

"De samenleving geeft aan magistraten veel macht: ze mogen beslissingen nemen die een directe impact hebben op het leven van mensen. Dan mogen we ook verwachten dat onze magistraten op een integere manier omspringen met die macht. Wij worden als advocaten soms geconfronteerd met beslissingen waarin we ons niet kunnen terugvinden. Maar als die beslissingen met veel zorg zijn genomen en alle partijen en hun argumenten aan bod zijn gekomen, kunnen we die beslissingen beter verteren. Dan is er namelijk sprake van een eerlijk proces."

Schieten Op De Boodschapper Is Een Efficiënt Afleidingsmanoeuvre

"Ik hou er niet van dat mensen op de boodschapper schieten en op die manier de essentie van een debat uit de weg gaan. De discussie over procedurefouten is daar een mooi voorbeeld van: men richt zijn pijlen op degenen die de procedurefouten aanklagen in plaats van op degenen die ze maken.

"Mensen denken: door procedurefouten te pleiten, zorgen advocaten ervoor dat mensen die een misdrijf hebben gepleegd hun straf ontlopen. Maar dat is veel te kortzichtig geredeneerd. Wat we ons moeten afvragen, is waarom de wet aan sommige procedurefouten zware sancties heeft gekoppeld. Het antwoord: omdat die fouten in sommige gevallen een eerlijk proces definitief in de weg staan en bijgevolg zeer ernstig worden bevonden. Dat is de kern van de zaak.

"De publieke opinie is verrassend vergevingsgezind als het om procedurefouten gaat. Maar wat weleens vergeten wordt, is dat procedureregels bestaan om ons te beschermen tegen willekeur en machtsmisbruik.

"De sanctie moet natuurlijk in verhouding staan tot de ernst van de fout. Maar je mag niet vergeten dat de wetgever zelf geoordeeld heeft dat een procedurefout soms moet leiden tot de nietigheid van een onderzoeksmaatregel. En wetten bestaan om gerespecteerd te worden. Als je toestaat dat mensen een misdrijf vaststellen door eerst zelf de wet te overtreden, breng je de fundamenten van onze rechtsstaat aan het wankelen."

Je Rijkdom Bestaat Niet Uit Wat Je Bezit, Maar uit Wat Je Kunt Geven

"Een van de betere eigenschappen van mensen, is dat wij dingen met elkaar kunnen delen: pijn, geluk, kennis, warmte, vriendschap en liefde. Ons vermogen om onze ervaringen met anderen te delen, is het mooiste wat er bestaat. Echte rijkdom is: iets kunnen betekenen voor iemand."

Ik vraag haar of ze vindt dat mensen die ook beroepshalve iets willen betekenen voor hun soortgenoten daar voldoende waardering voor krijgen. "Absoluut niet", zegt ze. "Zeker onderwijzers - die niks anders doen dan geven - kunnen maatschappelijk niet hoog genoeg ingeschat worden. Eigenlijk zouden we hen moeten begeleiden als topsporters. Hen ontlasten van bijkomstigheden, zodat ze zich kunnen focussen op hun kerntaak: van jongeren evenwichtige mensen maken die zichzelf aanvaarden met al hun kwaliteiten en gebreken. Als we meer zouden investeren in onderwijzers, zou de return on investment voor onze samenleving gigantisch zijn."

Bij Gebrek Aan Gewicht Ga Je De Lucht In :-)

"Het sprekende beeld van iemand die bij gebrek aan gewicht de lucht ingaat, gaf mijn vader me met een knipoog mee.

"Het eerste moeilijke woord dat hij me leerde, was: relativeren. Succesvolle mensen hebben het daar soms moeilijk mee. Ze hebben iets gerealiseerd en beginnen vervolgens te zweven. Ze plaatsen zich boven de anderen en voor je het weet, praten ze niet meer, maar declameren ze. Terwijl ik denk: iemand die echt gewicht heeft - in de figuurlijke zin van het woord - blijft rustig met beide voeten op de grond. Zelfs als je iets onwaarschijnlijks gepresteerd hebt, getuigt het van weinig intelligentie om je boven anderen verheven te voelen."

True, zeg ik, maar er is toch niks mis met wat complimenteus gekeuvel op tijd en stond? Ze lacht en zegt: "Tuurlijk niet. Zolang je niet vergeet dat verdienste eigenlijk bijzonder relatief is. Ik hou van mensen die dat beseffen en op een rustige manier met hun succes omgaan."

Een Goed Leven Is Niet Per Se Een Gemakkelijk Leven

"Tegenslagen kunnen een grote meerwaarde hebben. Ze kunnen je louteren, slimmer maken, een toontje lager doen zingen. Mijn ouders leerden me om te blijven relativeren, geen onmogelijke dingen te verwachten, ook in moeilijke periodes het positieve te blijven zien."

Of ze streng is voor zichzelf? "Niet zo heel streng. Ik wil dat ook niet zijn. Ook ik mag falen. Mislukkingen horen bij het leven. Maar dat mag ons niet beletten om telkens opnieuw te proberen en ons best te doen."

Volgende week: zanger Bent Van Looy.