Catalonië flirt, Europa kijkt weg
Waarom is het in de Europese Unie zo oorverdovend stil rondom het referendum in Catalonië? Brussel lijkt te hopen dat het allemaal wel weer overwaait. Als dat niet zo is, heeft de EU er namelijk een hoofdpijndossier bij.
Als een lappendeken zou de kaart van Europa eruitzien als alle onafhankelijkheidsbewegingen er hun zin zouden krijgen. Maar in de praktijk zijn er maar een paar separatistische partijen (in Spanje, België en Schotland) die nog regelmatig hun wens voor een eigen staat laten blijken. Zo kleurt een rood-geel gestreepte massa al weken de straten en pleinen van Barcelona. Met hier en daar een spatje blauw. Want naast de traditionele Catalaanse vlag zeulen de demonstranten ook de blauwe Europese sterrenvlag met zich mee. De separatisten laten er geen misverstand over bestaan. Zij zien hun toekomst buiten Spanje, maar binnen de Europese Unie. Het lijkt onlogisch. De demonstranten eisen toch onafhankelijkheid? Waarom zouden ze de ene baas, Madrid, willen vervangen door de andere, Brussel?
De Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging is zeker niet de enige die Brussel koestert. Ook de N-VA gelooft in Europa en de Schotse separatistische partij, de SNP, raadde haar achterban vorig jaar bij het Britse referendum over een vertrek uit de EU nog aan om vooral 'blijven' te stemmen.
Wanneer is de liefde bij de separatisten voor Europa opgebloeid? Zo eind jaren tachtig en in de jaren negentig van de vorige eeuw ontdekten onafhankelijkheidsbewegingen dat een geïntegreerd Europa hen voordelen op kon leveren. Hun nieuw beoogde land zou dan zoveel mogelijk zijn eigen boontjes kunnen doppen, maar voor bijvoorbeeld veiligheid, handel en buitenlandse zaken op de EU kunnen rekenen. Brussel klapte - bewust of onbewust - een grote, blauwe paraplu open die voor beschutting en bescherming zorgt.
Bovendien bleek Brussel een ideale ontmoetingsplek. Separatisten uit verschillende landen kwamen elkaar tegen in de bankjes van het Europarlement en inspireerden elkaar. Ze bouwden hun eigen netwerk op (European Free Alliance), dat uiteindelijk wist uit te groeien tot een fractie in het Europees Parlement.
Europa van regio's
Het bleef niet bij ideeën. Zo werd in 1985 een onafhankelijk netwerk van regio's binnen Europa gelanceerd. De vertegenwoordigers ervan maakten duidelijk 'fervente Europeanen' te zijn. Deze club kreeg steeds meer voor elkaar, met als hoogtepunt het Verdrag van Maastricht, dat de Europese leiders in 1992 ondertekenden. Daarin werd vastgelegd dat beslissingen op zo'n laag mogelijk niveau, dus zo dicht mogelijk bij de burgers, moeten worden genomen. En er kwam een Comité van Regio's, waarin die hun stem kunnen laten horen bij EU-besluiten.
Maar de macht die regio's krijgen, bleef in de praktijk uiteindelijk een zaak van de lidstaten zelf. Die gaan er allemaal op hun eigen manier mee om. Zo hebben in Duitsland de zestien deelstaten bijvoorbeeld vergaande bevoegdheden. Dat is voor de Catalanen wel flink anders. Ook die streek kent een eigen regering en parlement, maar op veel terreinen trekt Madrid nog altijd strak aan de teugels. Een langgekoesterde wens om zelf belastingen te mogen heffen, is in Madrid nog steeds onbespreekbaar.
En ook in Brussel, waar de Catalanen nog voordat er sprake is van onafhankelijkheid al lobbyen voor het EU-lidmaatschap, vinden ze geen gehoor. Er is de EU inderdaad veel aan gelegen om dichter bij de burgers te komen te staan, maar met het referendum in zicht wordt het wel wat heet onder haar voeten. Binnen Europa kunnen regio's dus heel goed tot wasdom komen, maar zodra een streek de ultieme stap tot onafhankelijkheid wil zetten, weet Brussel zich geen raad meer. En houdt zich dan maar op de vlakte. Terwijl de rest van de wereld zich bemoeide, bleef het afgelopen weken in de Europese hoofdstad oorverdovend stil.
Overwaaien
Het lijkt erop dat de EU hoopt dat het allemaal wel weer zal overwaaien. Want mocht het wel zo ver komen dat de Catalanen de onafhankelijkheid uitroepen, dan ligt er in Brussel geen blauwdruk klaar. In de geschiedenis van de Europese club heeft ze zo'n situatie nog niet aan de hand gehad. Referenda over onafhankelijkheid zijn er genoeg geweest, maar geen enkel kreeg ooit een vervolg.
Toch heeft de voorzitter van de Europese Commissie Jean-Claude Juncker gezegd de onafhankelijkheid te zullen accepteren, maar alleen na een legale stemming met goedkeuring van Spanje. Hij liet er verder geen twijfel over bestaan dat Catalonië niet automatisch lid kan worden van de EU. Ze zullen achter in de rij moeten aansluiten en het toetredingsproces doorlopen. Omdat Catalonië nu al in de EU meedraait, zijn wetten en regels heeft aangepast en de euro als munt heeft, zal dat proces sneller gaan dan bij een kandidaat-lid als Turkije.
Maar de grootste hindernis volgt waarschijnlijk pas daarna. Alle lidstaten moeten dan namelijk de afgesplitste regio als nieuw EU-lid erkennen. Vooral de landen die intern te maken hebben met onafhankelijkheidsbewegingen liggen dwars. Ze zijn bang dat het separatisten in hun eigen land stimuleert hetzelfde te doen, en dat er alsnog een gefragmenteerde kaart van Europa in de atlas moet worden opgenomen.