Te oud, te veel pech en te weinig klasse

Wie de twintig al voor het EK in Frankrijk geplaatste landen groen arceert op een landkaart, ziet een rustgevend tableau van Europa. De geografisch grote en belangrijke voetballanden doen allemaal mee in het veld dat tot 24 wordt aangevuld.

Veel Oost-Europese landen wisten zich te plaatsen en Groot-Brittannië is met Engeland, Noord-Ierland en Wales uitstekend vertegenwoordigd. Maar dan: bij de ontbrekende landen, te midden van veel Zuidoost-Europese landen, Baltische staten en dwergstaten als San Marino, Liechtenstein en Gibraltar, valt dat witte vlekje op aan de Noordzee, in het westen van Europa: Nederland dus, dat op zich kleine voetballand met de grootse daden uit het verleden.

Slowakije, Wales, Albanië en Noord-Ierland op het EK van 2016, maar de kampioen van 1988 niet, tevens de halve finalist in 2000 en 2004, de nummer 2 en 3 van de laatste WK's; het land dus dat in september 2011 eventjes eerste stond op de wereldranglijst, verdwijnt naar de rafelranden van Europa.

Dat het minder zou gaan dan tijdens het WK in Brazilië, is niet verrassend. De toppers die het elftal droegen in het laatste decennium zijn de 30 jaar gepasseerd en de aanvulling ontbreekt. Het ging vaak over de 'Grote Vier', door de jaren heen: Van Persie, Robben, Sneijder en Van der Vaart. In de vorige kwalificatiereeks scoorden ze liefst twintig keer met zijn vieren, nu slechts vijf maal. Het verval is alleen veel groter dan wie dan ook had verwacht.

Misschien was het vorige EK ook typerender voor de staat van het Nederlandse voetbal dan het afgelopen WK. Tijdens het EK in Polen en Oekraïne in 2012 verloor Oranje drie keer roemloos. Bij het WK van twee jaar later was daar ongekend succes, maar alles zat ook mee, mede dankzij bondscoach Louis van Gaal, de man van duidelijkheid die het systeem in defensief opzicht versterkte om de wereldtop tegenstand te bieden. Van Gaal stelde de aantrekkelijkheid van het spel op de tweede plaats in ruil voor het resultaat. Nederland, gidsland in voetbal, werd een trouwe volger van internationale ontwikkelingen.

Nochtans had het verval nooit zo groot mogen zijn. Vier oorzaken voor de absentie in Frankrijk.

1 Generatiewissel

Bijna nooit klinkt zijn naam in de beschouwingen: Rafael van der Vaart, de wat blessuregevoelige, misschien iets te trage spelmaker met de schitterende trap in het linkerbeen, de creatieveling pur sang. Van der Vaart scoorde dus vijf keer in de WK-kwalificatie. Nu ontbrak hij volledig, net als Dirk Kuijt, de mentale motor van het laatste decennium die afscheid nam.

De rol van Robin van Persie (toen elf doelpunten in de plaatsingsreeks, nu twee) en Arjen Robben was veel kleiner. Het elftal leunde te zwaar op Wesley Sneijder, die zijn beste jaren achter de rug heeft. De verwachte of gehoopte aansluiting ontbrak. Afellay, Strootman, Maher, Lens, Van der Wiel, De Vrij, Martins Indi; ze speelden nauwelijks of helemaal geen rol.

Van Gaal peurde alles uit zijn spelers, Hiddink en later Blind wisten de profs niet boven zichzelf te laten uitstijgen. Het duidelijkst is dat te merkten aan Memphis Depay, die aan de hand van Van Gaal doorbrak op het WK. Hij verdiende een jaar later zijn topcontract bij Manchester United, na een transfer van 27 miljoen euro, maar hij had tot het duel van gisteren tegen Tsjechië geen doelpunt gemaakt deze kwalificatie en geen beslissende voorzet gegeven.

2 Vroege tegentreffers

Bruno Martins Indi kreeg al in de negende minuut rood, in de wedstrijd tegen Italië, het eerste duel van Guus Hiddink, een oefenwedstrijd. De wedstrijd was meteen verloren, want Italië kreeg ook een strafschop. Zo ging het bijna telkens: vroege doelpunten tegen, vaak door knulligheid. Alleen tegen Letland (twee keer) en Kazachstan (eenmaal) kwam Oranje niet op achterstand. Twee keer een strafschop incasseren tegen IJsland, Janmaat tegen Tsjechië, De Vrij en Van der Wiel tegen IJsland, de lijst van blunders en misverstanden is bijna oneindig. De vraag blijft in hoeverre dat aan de coach ligt en waar aan de spelers.

3 Nederlandse voetbalbond

Van Gaal wijzigde tijdens het WK zijn systeem in defensief opzicht. Hiddink was van plan weer 4-3-3 te spelen in de kwalificatie, tegen op papier mindere tegenstanders, maar hij schakelde voor het eerste duel met Tsjechië toch weer terug naar het WK. Het liep fout af en het was typerend voor de onzekerheid van de bondscoach. Directeur Bert van Oostveen heeft nu gezegd dat Danny Blind gewoon doorkan - en dat is makkelijk gesproken, want dan kan hijzelf ook blijven.

4 Pech

Met veel bombarie wisselde Blind van aanvoerder: Van Persie reserve, Robben aanvoerder, voor het beslissende tweeluik met IJsland en Turkije. Robben pompte zichzelf en zijn medespelers op, maar hij raakte tegen IJsland na minder dan een halfuur geblesseerd. Kort daarna kreeg Martins Indi opnieuw rood, alsof de vicieuze cirkel van pech en knulligheid gesloten moest worden. Blind blijft volhouden dat Oranje had gewonnen als die rode kaart niet was gevallen. En misschien is ook dat typerend voor het Nederlandse voetbal.