'Een dictator van het derde millennium' November 2011 De Italiaanse premier Silvio Berlusconi stapt na zeventien jaar regeren op: het einde van Il Cavaliere?

k voel mij verraden", brieste Berlusconi nadat hij op 8 november vorig jaar zijn parlementaire meerderheid was kwijtgespeeld. Talloze vertrouwensstemmingen had de premier overleefd, deze keer lag hij er echt. Zelfs aartsloyale bondgenoten waren hem afgevallen, een onder hen met het onwaarschijnlijke excuus dat hij het halfrond niet tijdig haalde doordat hij op het toilet zat.

De Cavaliere op een zijspoor zetten was dan ook geen sinecure. Zijn lot had in de voorbije jaren al zo vaak aan een zijden draadje gehangen en zo vaak had hij zich een overlevingskunstenaar getoond dat veel Italianen er zelf niet langer in geloofden. Pas toen de financiële markten, het Internationaal Monetair Fonds en de EU Italië het mes op de keel zetten, dwongen ze Berlusconi naar de uitgang.

Al spartelde hij ook die dinsdagavond nog tegen. In plaats van zijn nederlaag te aanvaarden en de handdoek sportief in de ring te gooien, trok de premier naar het Quirinale, het presidentieel paleis. Niet Berlusconi zelf maar staatshoofd Giorgio Napolitano kondigde uiteindelijk 's mans opstappen aan. Niet per direct, o neen. De premier zou pas vertrekken na goedkeuring van een drastisch snoeipakket waarover weken lang gebakkeleid was.

De bewuste stembeurt in het parlement vond enkele dagen later plaats, op 12 november, met de hete adem van de beurzen in de nek. De Cavaliere beschouwde het verlossende groene licht als een politiek waagstuk dat hem de "elegante uitweg" bood waar op hij had aangestuurd. Exit dus Sua Emittenza, enter Mario Monti.

Heimwee

Tijdens de wittebroodsweken van Monti's technocratenkabinet verdween Berlusconi enigszins uit beeld. De burgers waren druk met het evalueren van de nieuwe regeringsploeg en het slikken van het spaarprogramma dat hen door de strot geramd werd. Zo drastisch was het plan dat een van de prille ministers, Elsa Fornero, bittere tranen huilde toen ze de hakbijloperatie aankondigde. Nochtans: los van de gediscrediteerde partijpolitiek als ze staat, blijkt de regering niet eens onpopulair.

Het vehikel-Berlusconi stond intussen in de garage geparkeerd. Het enige nieuws dat de opinie bereikte was dat Ruby, de jeugdige Marokkaanse die als prostituee op zijn feestjes was verschenen, van een dochter bevallen was. Uiteraard was het geen kind van Berlusconi, wel van de Genuese discotheekexploitant Luca Risso.

Maar weggerangeerd of niet, heel Italië wist dat het buiten de waard gerekend was om oude Silvio zomaar af te schrijven. Op tweede kerstdag doorbrak de Cavaliere de stilte met zijn jaarlijkse telefoontje naar zijn goede vriend Pierino Gelmini, een uitgetreden priester van rechtsen huize die zich over drugsverslaafden buigt.

Uit die babbel vallen steeds weer politieke boodschappen te distilleren, en dat was deze keer niet anders. "Ik heb me altijd ingezet voor de kracht van de vrijheid", zei Berlusconi daar. "Ook voor de toekomst houd ik me beschikbaar. Ik wil er onszelf, het Popolo della Libertà, aan herinneren dat we nog altijd de grootste groep in het parlement zijn en dat we sterk, erg sterk groeien in de peilingen, want de Italianen zijn bekommerd."

Waarna de oud-premier de stier bij de horens vatte en meteen in de aanval ging tegen het kabinet-Monti en de daar aangekondigde belastingverhogingen: "Tot vorige zomer hebben we onze rekeningen altijd op orde gekregen door in de uitgaven te snoeien, veeleer dan nieuwe belastingen te innen. Door nu echter meer geld bij de mensen weg te halen, zullen we de consumptie kelderen en de complete economie in de recessie drijven", aldus Berlusconi. Hij besloot zijn gesprek met de belofte dat hij "immer waakzaam zal blijven" en "het beste" voor heeft "met ons land".

Maakt partijleider Berlusconi, inmiddels 75, nog een comeback? "Never say never", zegt Leoluca Orlando, oud-burgemeester van Palermo, verwoed bestrijder van Cosa Nostra en een boegbeeld van de partij Italië van de Waarden, van Schone-Handenmagistraat Antonio di Pietro. "Als je ziet hoe Berlusconi zich tot het laatste moment geweerd heeft om zijn rechterhand Gianni Letta in de nieuwe regering te krijgen - een manoeuvre waar wij een stokje voor gestoken hebben- dan weet je dat er hem alles aan gelegen is stand te houden. In die zin ben ik ook wel bang: komen er niet spoedig nieuwe verkiezingen en blijft Monti pakweg vier jaar aan de macht, dan dreigen de Italianen heimwee te krijgen naar Berlusconi, goed wetende dat hij veel slechter was."

Hoe dan ook, de dag waarop de deuren van Palazzo Chigi achter hem dicht gingen, was historisch, meent Orlando, heftig. "Er is toen een dictator opgestapt. Nee, geen dictator in zwart hemd die de Romeinse groet bracht, wel een van het derde millennium, die een dictatoriale politieke cultuur installeerde en elke democratische controle-instantie als de communistische vijand beschouwde: de president, het grondwettelijk hof, het gerecht, de politieke oppositie en de pers. Een man ook die het belangenconflict zo duurzaam installeerde dat de vertrouwde corruptie van weleer erbij verbleekte: het conflict tussen privé en publiek, tussen staat en markt, tussen koper en verkoper. Als eigenaar van de groep Mediaset at Berlusconi de hele tijd van twee walletjes. Hij was de controleur die zichzelf controleerde."

Berlusconi is dan wel van het beleidstoneel verdwenen, het Berlusconisme niet, en dat is veel gevaarlijker. "Meer nog dan van de Berlusconi van vlees en bloed ben ik bang van de Berlusconi die zich diep in ons genesteld heeft, in het hart van onze cultuur dus", zegt Orlando. "De belangrijkste taak voor ons Italianen bestaat erin onze cultuur te heropbouwen, weg van het land dat Berlusconi ons heeft achtergelaten, met een wegsmeltende middenklasse, een overheidsschuld van 120 procent, een ongeziene concentratie van de rijkdom, een vreselijke belastingontduiking en corruptie die door de belangenvermenging nog moeilijker te bestrijden is geworden. Monti heeft tot dusver veel nadruk gelegd op besparingen, over economische groei en sociale herverdeling hebben we nog niets gehoord. Het ergste zou zijn dat we Berlusconi's beleid voortzetten zonder Berlusconi."

Vaticaan en bunga-bunga

"Berlusconi's ontslag als premier betekent alleszins niet dat hij zijn politieke carrière voor bekeken houdt", denkt ook de Franse Italiëkenner Aurélien Delpirou, co-auteur van L'Atlas de l'Italie Contemporaine. "In dat opzicht heeft hij zelfs menig waarnemer verrast. Hij blijft zijn netwerken activeren en hoopt een stoorzender van de Italiaanse politiek te worden."

Maar een echte terugkeer acht ook Delpirou onwaarschijnlijk. "De coalitie tussen zijn eigen Popolo della Libertà (PdL) en de Lega Nord vertoont diepe barsten en overtuigde bondgenoten heeft hij niet langer."

Nog los van het feit dat de Italianen zelf de bladzijde deze keer wel degelijk omgeslagen hebben. "Berlusconi heeft zijn geloofwaardigheid helemaal verspeeld door zijn aanpak van de crisis. Misschien wil hij wel weer op het toneel verschijnen, meer dan een luis in de pels zal hij niet zijn."

De novemberdag waarop Berlusconi de laan uit moest, heette in een groot deel van de pers het einde van een tijdperk. In elk geval is de Cavaliere 17 jaar lang de alfa en omega van de Italiaanse politiek gebleven. Sinds zijn bestorming van de politieke hemel in 1994 werd hij driemaal premier en bekleedde hij die functie langer dan welke andere politicus ook sinds de instelling van de republiek in 1946.

Blijft de voor de hand liggende vraag of 's mans prominentie een parenthese was in de landelijke politiek, dan wel of ze er juist een uitgesproken illustratie van was, meer nog, de quintessens van wat Italië politiek in huis had. Het antwoord is niet eenduidig. "Wel beschouwen veel waarnemers de rol van communicatie in de politiek, de invloed van het liberalisme en de rehabilitatie van een rechtervleugel die met haar fascistische verleden gebroken had, als de duurzame erfstukken van Berlusconi", zegt Delpirou.

Meer nog: heel wat Italianen zien hem ondanks alles als een heerschap dat een zekere vorm van stabiliteit gebracht heeft in een voor de rest even woelig als barok beleidslandschap. Berlusconi slaagde er ook in de talloze breuklijnen en contradicties binnen de Italiaanse samenleving te overbruggen. Want hoe leg je anders uit dat zowel armoedzaaiers uit de Mezzogiorno als steenrijke zakenlui uit Milaan jaren lang het bolletje naast zijn naam bleven inkleuren? Dat hij zowel de unionisten uit het zuiden als de autonomisten in het noorden door één deur kreeg? Zowel een toegewijde vriend van het Vaticaan bleef als de bloemetjes buiten zette op bunga-bungafeestjes?

Berlusconi zelf blijft intussen zijn oude ik, er rotsvast van overtuigd dat hij straks recht krijgt op nog maar eens een rondje. Al was het maar omdat zijn eigen partij volstrekt niets is zonder hem, en veel bondgenoten dakloos dreigen te worden als ze niet redelijk pal achter hem blijven staan.

Maar dat is de korte termijn, en die belooft niet meer te worden dan uitstel van executie. Zowel ter linker- als ter rechterzijde staat een leger politici klaar om op de puinen van Berlusconi's imperium het Italiaanse partijlandschap heruit te vinden.

December, Amrani slaat toe in Luik

De nieuwe regering zit nog maar pas in het zadel wanneer Nordine Amrani een bloedbad ontketent in Luik. Procureur-generaal Cédric Visart de Bocarmé, nieuwbakken kabinetschef op Binnenlandse Zaken, maakt het drama live mee aan de telefoon.