Identiteitspolitiek is een staalharde ontkenning van de realiteit

Niet alleen in Vlaanderen, maar ook in Europa zien we vandaag een opstoot van de nationalistische reflex. Het is een fenomeen waarover al veel inkt gevloeid is.

De wereld van toen is niet langer de wereld van nu. Je hoort vaak dat de onzekerheid van de geglobaliseerde wereld bij velen de drang versterkt naar een gevoel van worteling. De globalisering confronteert ons immers met kansen maar ook met uitdagingen. Het confronteert ons met een verwarrende realiteit die veel minder kenbaar is dan die van niet eens zolang terug. Wij mensen willen die nieuwe, grotere wereld wel verkennen, we willen de kansen die de globalisering ons brengt aangrijpen, maar we willen dat doen met duidelijkheid over waar we staan en wie we zijn. We willen er onszelf niet in verliezen. Zelfs al is de nieuwe wereld complex, we willen toch minstens onszelf kennen.

Veel mensen zoeken daarom naar een herbevestiging van hun eigenheid. Daarbij grijpen ze terug naar wat ze kennen. En wat ken je beter dan je heimat? Het is een begrijpelijke en een erg menselijke reflex. Iedereen heeft tenslotte nood aan een kompas, aan duidelijkheid waar je haard is en je thuis staat. Daarop vormen wij Belgen of Vlamingen - het is maar hoe je het beziet - allerminst een uitzondering.

Het is dan ook normaal dat identiteit vandaag een groeiend maatschappelijk en zelfs een politiek thema geworden is. Daarbij vinden velen de link tussen identiteit als maatschappelijk fenomeen en identiteit als een politiek concept evident. Er zijn zelfs mensen die van identiteit als een politiek concept hun speerpunt gemaakt hebben. Ze zeggen dat ze dat doen omdat ze iets belangrijks zien wat ons nog niet zo heel erg duidelijk is. Ze zeggen dat een vage maatschappelijke identiteitsbeleving tot een omlijnd en strijdvaardig politiek groepsbewustzijn moet leiden omdat dit beter voor ons is.

Vooroordelen en mythes

Natuurlijk zeggen de identiteitsprofeten er niet bij dat zo'n verhaal hen electoraal geen windeieren legt. Er bestaat namelijk een markt voor, weet je wel, en op de marktplaats die ook de politiek vandaag geworden is, levert identiteitsmarketing, als je het een beetje goed aanpakt, riante electorale winsten op. Begrijpt u mij niet verkeerd. Ik voel mij ook een Vlaming en ik ken het Vlaamse gevoel goed. Ik ben in een dorp opgegroeid waarvan ik alle grachten ken. Mijn politieke loopbaan heeft van Vlaanderen en van België een plaats gemaakt die ik bijna zo goed ken als Berlare. Ook ik voel mij een Vlaming in een Belgisch, een Europees en een mondiaal politiek bestel.

Toch denk ik dat nogal wat mensen in Vlaanderen te verkrampt en zelfs foutief omgaan met hun, met onze identiteit. Politiek heil zoeken in het herbevestigen van die bijna mythische identiteit die de Vlaamse is, is het foute antwoord op de uitdagingen die de wereld ons vandaag brengt.

Zelfs al delen wij allen een vaag gevoel van verbondenheid omdat we nu eenmaal dezelfde taal spreken, naar dezelfde televisiezenders kijken, dezelfde kranten lezen, Man bijt hond een fascinerend programma vonden, de Ronde van Vlaanderen in het hart sluiten en op school dezelfde geschiedenisles gekregen hebben, het is onnodig en fout om uit dit vage identiteitsbeleven een afgelijnde, krijgshaftige en politieke Vlaamse identiteit te blijven distilleren. Dat maakt het o zo snel tot een wij-tegen-zijverhaal, en dat is precies waar de nationalisten onder ons op aansturen. Dan lijkt het plots alsof wij, 'de Vlamingen', een vuist moeten maken tegen zij, 'de Walen'. Of we worden herleid tot een kleine maar heldhaftige David die verenigd optornt tegen grotere en meer abstracte vijanden zoals Europa of de open en geglobaliseerde wereld. Vaak zelfs blijven onze collectieve tegenstrevers in de nevelen der vaagheid gehuld. Daarbij heb ik de indruk dat diegenen die "het Vlaams zijn" als een verenigende, solide en afgelijnde kracht aan de goegemeente willen opdringen maar al te graag met vooroordelen en mythes komen aandraven. Wij zouden het efficiënter doen dan zij. Misschien komt dat wel omdat wij Vlamingen meer werklust hebben dan zij. Of zijn we misschien meer rationeel en beter geschoold dan zij? Het probleem met nationalisme is dat je jezelf niet alleen als groep definieert maar dat je je eigen groep en diegenen die je in een andere groep plaatst op collectieve wijze een aantal kwaliteiten toedicht. En natuurlijk vind je jezelf daarbij geciviliseerd en de ander, die je minder goed kent, de barbaar.

Andere politieke motieven

Het nationalisme wil van identiteit een politieke kracht, en van het Vlaming zijn een zwaard en een schild, maken. Maar we leven vandaag niet langer in een wereld waar je "schild of vriend" moet roepen om te weten wie je broeders zijn en wie de vijand binnenin. In tegenstelling tot wat sommigen ons zo graag wijsmaken worstelen we niet langer op leven en dood met het recht op zelfbeschikking. Er is niemand die ons in de verdrukking stort. Er is niemand die ons onze eigenheid, waaruit die ook bestaat, wil ontnemen.

Het nationalisme dat ons vandaag als een spook uit het verleden achtervolgt, is dan ook een gevaar, en dat vooral voor onszelf. Het is een gevaar omdat we, teruggrijpend naar een al gestreden strijd, onszelf op een dwaalspoor zetten. Het is een gevaar omdat we onszelf aanpraten het land of de wereld waarin we terecht gekomen zijn beter tegemoet kunnen treden indien alles maar meer Vlaams wordt. Het is een gevaar omdat we identiteit magische krachten toekennen die het niet heeft, en onszelf zo om de tuin leiden.

Niet dat samenleven met anderstaligen in België altijd gemakkelijk is. Soms zijn er verschillen langsheen lijnen die we als communautair kunnen omschrijven. Die zogenaamd natuurlijke communautaire breuklijnen worden echter vaak gefabriceerd om andere politieke motieven te verhullen. In elk geval spelen andere breuklijnen dan de communautaire doorgaans een belangrijkere rol. En laat ons onszelf niet wijsmaken dat we het onder Vlamingen altijd beter met elkaar kunnen vinden dan onder Belgen.

Ik vind politiek dus te belangrijk om het aan identiteitsspielerei over te laten. Identiteit leent zich zo makkelijk tot populisme en tot irrationele stuiptrekkingen. Want zelfs al ondervinden we dat het moeilijk is om samen te leven, om onszelf te besturen, wat heeft een gefabriceerde en mooi afgelijnde Vlaamse identiteit met zowel het probleem als met de oplossing van doen? Als je het mij vraagt: niets. Het speelt voor de politieke problemen van vandaag geen enkele rol dat ik als Berlarenaar Nederlands als moedertaal heb of dat ik aan een Nederlandstalige universiteit gestudeerd heb. Waar beleid moet worden afgestemd op de eigenheid van onze geografische ligging, onze cultuur en onze economische opmaak kunnen we grotendeels autonoom handelen.

Indien we beleid doorheen de bril van een polariserende Vlaamse politieke identiteit blijven bezien, dan maken we het onszelf alleen maar moeilijker. Het heldhaftige identiteitsnarratief heeft met goed bestuur immers niet zoveel van doen, al proberen sommigen ons met alle kracht van het tegenovergestelde te overtuigen. Ik zou zeggen: wel integendeel. Immers, beleid moet voor de voorvechters van een Vlaamse identiteitspolitiek niet alleen efficiënt en rationeel zijn, maar ze moet "de Vlaamse zaak" - wat dat ook moge betekenen - dienen. En daar is niet zo erg veel rationeels aan.

Immers, voor je het weet wordt een eervol politiek compromis, zo eigen aan samenleven, een kwestie van nationale trots, van collectieve eer en als je pech hebt, van volksverraad. Er moeten immers trofeeën behaald worden die in een triomftocht der Romeinse legioenen aan het thuisfront kunnen worden getoond. Dat soort gedoe brengt een dynamiek op gang die in feite much ado about nothing is, maar die ons het leven wel zuur maakt.

Uiteraard is het een goed idee dat we in België tot een verregaande bestuurlijke decentralisatie gekomen zijn. Maar het goede daaraan is dat het niet op nationalistische leest is geschoeid. Het is eerder een kwestie van rationaliteit en van goed bestuur, en dat is belangrijk. Wat win je er immers mee om op nationalistische gronden voortdurend de geïnstitutionaliseerde dwarsligger uit te hangen? Niets.

Elke dag opnieuw ervaar ik dat mensen, ongeacht hoe je ze politiek bestempelt, met elkaar in conflict komen, talenten hebben die ze willen ontplooien, voor zichzelf en voor anderen het beste of het slechtste toewensen. We hebben daarbij allemaal nood aan worteling, aan identiteit. En die is er. De Vlaamse manier van doen is misschien wel vaag, maar ze is wel een maatschappelijk feit. Alleen, het is niet het enige maatschappelijke feit. Als je verder kijkt dan je neus lang is dan merk je dat er ook wel een Belgische manier van doen is en zelfs een Europese.

Eerder struikelblok

Het is echter een illusie om te denken dat we gelijk welke gemeenschappelijkheid kunnen opkloppen en omvormen tot een homogene politieke buffer die ons helpt om de uitdagingen efficiënt tegemoet te treden. Het is misschien een nuttige - maar gevaarlijke - uitlaatklep voor persoonlijke, historische en politieke frustraties. Maar dat maakt van het Vlaamse nationalisme eerder een politiek struikelblok dan een politieke oplossing. In die zin is een ideologie die het versterken van de nationale identiteit als de grote oplossing aandraagt voor gelijk welk maatschappelijk probleem een staalharde ontkenning van de realiteit.

Hoewel haar voorvechters zichzelf graag voordoen als de stoere beschermers van hun geliefde natie, is nationalisme dus allerminst een uiting van sterkte. Het is in tegendeel vaak een gefrustreerde uiting van maatschappelijke en politieke zwakte. Immers, zelfs al steekt de struisvogel zijn kop in het zand, en voelt hij zich in zijn kleine wereld opnieuw veilig, zijn problemen gaan niet zomaar weg. Hij ziet ze alleen niet meer zo helder en dus kan hij ze niet passend oplossen. Ook al hullen we ons in een geel-zwarte Vlaamse vlag, de wereld wordt er niet veiliger op, en de oplossingen allerminst eenvoudiger.

Omdat jezelf en anderen in een opgeklopt en afgelijnd nationalistisch hokje duwen geen enkele zode aan de dijk brengt, ben ik geen nationalist. De uitdagingen waarvoor we staan zijn te belangrijk voor zulke spelletjes. Degelijke beleidsvorming is niet gediend met borstklopperij en vlaggengezwaai. Mensen verdienen het niet om door een collectieve bril te worden bekeken. We kunnen onszelf perfect besturen, en de instellingen als nodig hervormen, zonder van onze identiteit een splijtzwam te maken.