Discussie over ceremoniële monarchie is onwezenlijk
Hoe meer de monarchie in de politieke luwte kan opereren, hoe groter haar overlevingskans
Een louter ceremonieel koningschap? De nieuwe Nederlandse koning heeft er alvast geen bezwaar tegen, zo liet hij een paar weken voor zijn inhuldiging weten. Het deed de discussie over de ceremoniële monarchie ook bij ons eventjes opflakkeren. Maar Willem-Alexander gaf meteen ook aan waarom dit eigenlijk maar een pyrrhusoverwinning zou zijn voor de republikeinen. Want, zo zei hij, zelfs een koning die enkel lintjes mag doorknippen kan inhoud geven aan zijn functie. Hij kan immers kiezen welke lintjes hij wel doorknipt en welke niet.
De discussie over de ceremoniële monarchie is inderdaad vrij onwezenlijk. Die spitst zich immers toe op twee relatief beperkte taken van de koning: het tekenen van wetten en koninklijke besluiten, en het aansturen van de regeringsvorming. De eerste bevoegdheid is doorgaans een formaliteit. En vaak is de rol van de koning bij de regeringsvorming dat ook. Door de moeizame formaties van 2007 en 2010 zijn we haast vergeten hoe gemakkelijk de koning het had de drie keer daarvoor. Toen speelde hij zelfs tijdens de regeringsvorming een haast ceremoniële rol.
Grondwettelijke fictie
De kans dat de politici het er snel over eens zouden raken om de koning die twee taken af te nemen, lijkt me eerlijk gezegd niet zo groot. Maar zelfs als men die 'revolutionaire' stap toch zou zetten, dan nog zou dit al bij al weinig veranderen aan het dagelijkse functioneren van de monarchie. Een ceremoniële koning zal nog steeds op talloze manieren 'inhoud' kunnen geven aan zijn functie. Door lintjes door te knippen, inderdaad. Maar ook door toespraken te houden, adellijke titels te verlenen, stichtingen op te richten enzovoort. En natuurlijk door in te praten op politici, wat de monarchisten eufemistisch omschrijven als het uitoefenen van een recht om "aan te moedigen en te waarschuwen".
En dat is nu net het fundamentele probleem met de monarchie. Iemand krijgt een belangrijke publieke functie in de schoot geworpen omdat hij toevallig een telg is van een geprivilegieerde adellijke familie. Hij kan vervolgens 'inhoud' geven aan die functie. Lees: er gebruik van maken om de politici en de publieke opinie te beïnvloeden. Maar tegelijkertijd kan hij daarvoor niet aansprakelijk worden gesteld. Want hij kan zich verstoppen achter de grondwettelijke fictie dat enkel de regering verantwoordelijk is voor alles wat de koning doet.
Contraproductief
Over de werkelijke verantwoordelijkheid van de koning hangt voortdurend een waas van dubbelzinnigheid. En daar kunnen de politici dan weer handig gebruik van maken om hun eigen verantwoordelijkheid te ontlopen. Met Kerstmis werd ergens de beslissing genomen om in een op radio en tv uitgezonden toespraak de grootste partij van het land op een subtiele wijze te associëren met de onfrisse politieke praktijken van de jaren dertig. Maar wiens idee was dit eigenlijk? Wie nam het initiatief daartoe? De koning zelf? Zijn kabinetschef? Premier Di Rupo? We weten het nog steeds niet, alle mediaheisa ten spijt.
Dit probleem kun je niet verhelpen door de koning een paar formele bevoegdheden af te nemen. Sterker nog, je kunt je zelfs afvragen of dat niet contraproductief zou zijn voor de republikeinen. Een monarchie werkt als een zelfbestendigend systeem. De hele machinerie rond het hof is er in wezen op gericht om de koninklijke familie zo populair mogelijk te maken, en om op die manier de privileges ervan veilig te stellen. Republikeinen kunnen daar niet tegenop. Ze kunnen enkel maar hopen dat de koning zoveel mogelijk fouten maakt, zodat zijn populariteit keldert. Maar de kans daarop wordt groter naarmate de koning meer bevoegdheden heeft. Hoe beperkt de hoger vermelde bevoegdheden ook zijn, ze houden toch een zeker risico in voor de vorst. Boudewijn kwam in de gevarenzone toen hij weigerde de abortuswet te ondertekenen. Wat zou Albert hebben gedaan mocht hem ooit een eenzijdig door de Vlamingen goedgekeurde B-H-V-wet zijn voorgelegd? In 2007 en 2010 heeft Albert willens nillens een delicate politieke rol gespeeld, die zijn populariteit in Vlaanderen geen deugd heeft gedaan. Hij wordt door velen gezien als de man die de Vlaamse volksheld buitenspel heeft helpen zetten.
Geen wonder dat Willem-Alexander kan leven met een ceremonieel koningschap. Hoe meer de monarchie in de politieke luwte kan opereren, hoe groter de overlevingskans ervan.