Obama treedt uit de schaduw van Trump

Een gesprek over burgerschap en democratische betrokkenheid met zes studenten, georganiseerd door de universiteit van Chicago: zo is Barack Obama opnieuw de publieke arena in gestapt. Toevallig is dat niet. Chicago is de stad waar hij "alles geleerd" heeft sinds hij er in 1985 als gemeenschapswerker aan de slag ging en later aan de universiteit professor grondrecht werd en er zijn politieke carrière begon.

"En van alle mogelijke onderwerpen waar ik mee bezig ben, is een gesprek met jonge mensen over hoe we de volgende generatie leiders kunnen stimuleren het belangrijkste", zei de voormalige president. Het is letterlijk een van zijn postpresidentiële doelen: "de komende generatie leiders steunen". Van de studenten wilde hij horen wat hun generatie ontmoedigt.

Hij sprak met hen op zijn typische manier: bevlogen, optimistisch, grappend. Wel zag hij er wat moe uit. Nochtans is hij pas terug van drie maanden vakantie. Sinds het aantreden van zijn opvolger Donald Trump was Obama met zijn vrouw Michelle even letterlijk weg van de wereld. Na een pauze in vakantieparadijs Palm Springs in Californië ging het richting Maagdeneilanden, en de laatste weken van de postpresidentiële vakantie bracht het koppel door op een nog meer afgelegen plek: Moorea, een Frans-Polynesisch eiland in de Stille Zuidzee.

Om nog langer te luieren of zich, zoals zijn voorganger George W. Bush, onthecht terug te trekken en zich aan zijn hobby's te wijden, is de 55-jarige jurist te bevlogen én te bezorgd, nu zijn opvolger chaos en onduidelijkheid brengt.

Speechen en schrijven

Maar hoewel velen in de Democratische partij hem erom smeken, lijkt hij niet van plan zich te laten verleiden tot kritiek op Trump. Zijn woordvoerders sloven zich uit om te benadrukken dat hij geen commentaar op de huidige president geeft, en zijn optredens staan in het teken van zijn eigen geliefde thema's. Moed tonen, klimaatverandering en de democratie vormgeven, bijvoorbeeld. Dat zijn ook de thema's van zijn comeback-programma.

Begin volgende maand krijgt Obama in Boston de John F. Kennedy Profile in Courage Award. Daar zal de 44ste president van de VS speechen over "wat moed betekent in de wereld van vandaag". Hij trekt daarop naar Europa voor een sessie op de Global Food Innovation Summit in Italië, waar het effect van de klimaatverandering op voedsel besproken wordt. Eind mei ontmoet hij de Duitse bondskanselier Angela Merkel voor de kick-off van festiviteiten voor de 500ste verjaardag van de protestantse reformatie. Hij zal er speechen aan de Brandenburger Tor en deelnemen aan een paneldiscussie die hem op het lijf geschreven is: 'Betrokkenheid bij democratie: lokale en wereldwijde verantwoordelijkheid'.

Tussendoor staan zowel in de VS als in Europa betaalde toespraken voor privéorganisaties gepland. Want dat is wat ex-presidenten vooral doen: speechen. Onvermijdelijk gaat dat gepaard met de vraag hoe lucratief dat is, zeker sinds bekendraakte dat Bill Clinton en George H.W. Bush voor een toespraak respectievelijk 200.000 en 175.000 dollar kregen. Aangezien Obama een nog betere speecher is dan zijn Democratische voorganger, zijn de bedragen die nu de ronde doen navenant.

Hetzelfde geldt voor zijn memoires. Uitgeverij Penguin Random House zou voor de boeken van Barack en Michelle die eraan komen 60 miljoen dollar veil hebben. Ter vergelijking: Clinton kreeg 15 miljoen voor zijn memoires, George W. Bush 10 miljoen.

Wat presidenten op rust ook vaak doen, is stichtingen oprichten, zoals het befaamde Carter Center van Jimmy Carter, dat mikt op vrede brengen, ziekten uitroeien en mensenrechten promoten. Het maakte een enorm verschil op die terreinen. In 2002 kreeg Carter de Nobelprijs voor de Vrede voor dat werk. Ook Bill Clinton zet met zijn Clinton Foundation in op ontwikkelingshulp, gezondheidszorg en duurzaamheid.

Bellen met Macron

The Obama Foundation, niet toevallig in Chicago, wil "het grote en onafgewerkte project van vernieuwing en vooruitgang dat onder het presidentschap begon voortzetten". De organisatie richt zich op burgerschap en steun aan "de jonge leiders van de toekomst. De slimste geesten met de nieuwste ideeën begeleiden om de uitdagingen van deze tijd het hoofd te bieden" is het doel. Dat klinkt veeleer politiek dan humanitair.

Velen hopen dat Obama zijn politiek talent ook op een meer expliciete manier zal blijven inzetten, maar dat is niet gebruikelijk voor presidenten op rust. President John Quincy Adams was een uitzondering. Hij werd in 1830 na zijn verlies in een herverkiezingscampagne voor de rest van zijn leven lid van het Huis van Afgevaardigden en deed zich opmerken met voorstellen om de slavernij op te heffen. Jimmy Carter ging als diplomaat de internationale politiek in en Bill Clinton werd senator in New York.

Zijn internationale contacten zal Obama minstens blijven behouden. Vorige week belde hij al even met Emmanuel Macron en hij ziet binnenkort dus Merkel.

Maar zich opnieuw met de vaderlandse politiek bemoeien en commentaar geven op opvolgers is niet vanzelfsprekend. Theodore Roosevelt moet met zijn striemende kritiek op Woodrow Wilson tijdens de Eerste Wereldoorlog een van de weinigen zijn geweest. Obama wil zich er absoluut niet aan verbranden. Het was zijn voorganger George W. Bush die hem daartoe inspireerde: Obama heeft altijd groot respect getoond voor de manier waarop Bush junior zich nooit liet verleiden om commentaar te geven op 'de nieuwe, zwarte president'. "Zijn entourage wilde dat wel, maar hij weigerde", zei James Glassman, een voormalige Bush-medewerker, daarover tegen The New York Times. "Hij had gezien hoe Jimmy Carter kritiek gaf op George H.W. Bush (de vader van George W. Bush, red.) en wilde zich daar niet toe verlagen."

Obama wil evenmin in die val trappen, en wil de heer in het Witte Huis die hem "een slechte, zieke man" noemt en met valse beschuldigingen overlaadt vooral niet nog meer aandacht geven door op zijn aanvallen in te gaan.

Wanhopige Democraten

Toch wordt dat een hele uitdaging, want Obama zal veel spreken. Trump blijft ook munitie leveren, en buitenlandse politiek, de klimaatverandering en de ziekteverzekering Obamacare, drie terreinen waar Trump zijn erfenis wegveegt, "houden Obama de laatste tijd erg bezig", aldus een medewerker tegen CNN.

Bovendien is de druk van buitenaf groot. De Democratische partij worstelt nog met het electorale verlies en "de Democraten zijn wanhopig. Alles wat Trump doet, smeekt om een antwoord van Obama", zei activiste en sponsor Sarah Kovner in The New York Times.

Hoe dan ook zal om het even wat hij publiekelijk zegt voortaan in dat licht worden gezien. Hoe omfloerst hij het ook heeft over de buitenland- of klimaatpolitiek, Obama's uitlatingen zullen als kritiek op Trump worden geïnterpreteerd.

Zelfs de timing van zijn optredens lijkt verband te houden met Trump. Zo komt zijn optreden aan de universiteit van Chicago er enkele dagen voor de symbolische honderdste dag van zijn opvolger als president en speecht Obama in Berlijn op de dag dat ook Trump Europa aandoet, namelijk met een bezoek aan ons land. Qua impliciete kritiek kan dat tellen.

De voormalige leider van de VS is ook zelf dubbelzinnig over kwestie. Eerder verklaarde hij dat hij bereid was met de traditie te breken en tussenbeide te komen als zijn opvolger "de kernwaarden van de VS zou bedreigen". Een week later voegde hij de daad bij het woord met kritiek op Trumps immigratiewet.

De kans is dan ook groot dat hij met de kwestie-Trump zal omgaan zoals hij met de meeste dingen omgaat: met stijl. Dus niet met directe aanvallen, maar met inhoudelijk weerwerk als hem dat gevraagd wordt. Sommige Democraten zijn minder wanhopig en zien daar een slimme strategie in met het oog op de midterm-verkiezingen van eind 2018. "Door zich nu gedeisd te houden, staat hij tegen die tijd in een sterkere positie om te spreken", zegt aanhanger en donor John Morgan in The New York Times. "Je moet je gevechten kiezen en timing is alles."

Daarin toonde de eerste zwarte president van de VS zich al vaker een meester.