Hoe lang vaart het zuiden nog onder dezelfde vlag?

"Mr. Gorbachev, tear down this wall", riep Amerikaans president Ronald Reagan zijn Russische ambtgenoot Michail Gorbatsjov in 1987 toe aan de Berlijnse Muur. De muur die hét symbool was van de scheiding tussen Oost en West tijdens de Koude Oorlog. Vandaag klinkt in de VS een soortgelijke oproep, maar dan voor een symbool van de scheiding tussen het noorden en het zuiden. "Take down this flag" is de oproep van duizenden Amerikanen, burgers en politici, aan de Republikeinse gouverneur van de staat South Carolina, Nikki Haley. Die is nu ook voorstander, maar vraag is nog altijd of ze het parlement zal meekrijgen.

De oproep komt er na de racistische moord op negen zwarte kerkgangers vorige week woensdag in Charleston, een historische plaats in diezelfde staat. Na de moordpartij werden de officiële Amerikaanse vlag en de staatsvlag op het Capitool in hoofdplaats Columbia halfstok gehangen, maar de gewraakte confederate flag aan het Civil War Memorial op het plein ervoor bleef in top wapperen. Alleen het voltallige parlement van South Carolina kan beslissen iets aan de vlag te veranderen, zo luidde de stellige uitleg.

"Erg pijnlijk en misplaatst", zegt Bart Kerremans, professor Amerikaanse politiek aan de KU Leuven. "Dat de vlag met volle kracht is blijven wapperen, maakt het nog extra pijnlijk en vernederend voor de zwarte bevolking." Voor Kerremans hoort de vlag maar op één plaats thuis: het museum. "Ze staat nu eenmaal wel symbool voor een verleden dat heeft plaatsgevonden en is op die manier cultureel erfgoed dat ook niet verloochend hoeft te worden."

De confederate flag, ook wel bekend als het Southern Cross, is een vlag met een blauw sint-andrieskruis en dertien witte sterren die werd gebruikt als oorlogsvlag door de geconfedereerden. Die losse federatie van zuidelijke staten scheurde zich in de winter van 1860-1861 van de rest van de VS af uit onvrede met het slavenstandpunt en de economische politiek uit Washington.

De zuidelijke staten hadden in die tijd een economisch model dat voornamelijk gebaseerd was op landbouw, de katoen- en de tabaksnijverheid. Daardoor waren ze fel afhankelijk van de slavenarbeid, een praktijk waar het geïndustrialiseerde noorden van gruwelde. Omdat de zuidelijken zich in hun economische vrijheid beknot voelden, zagen ze geen andere uitweg dan onafhankelijkheid: op 20 december 1861 was South Carolina de eerste staat die zich afscheurt, in de weken daarna volgden nog tien andere.

Samen vormden ze de geconfedereerden. Als vlag kozen ze drie horizontale banden in rood-wit-rood met in de hoek een cirkel gevormd door sterren. Per staat die zich aansloot bij de Confederatie, werd er een ster toegevoegd.

Buitenbeentje

Toen op 12 april 1861 Fort Sumter, een fort op een rots in de haven van Charleston - jawel - dat nog in handen was van het noordelijke leger, door het geconfedereerde leger werd gebombardeerd, barstte de Amerikaanse Burgeroorlog los, een vier jaar durende strijd die honderdduizenden levens zal kosten. De zuidelijke legers vochten in het begin vooral met de officiële vlag van het nieuwe land, maar die veroorzaakte door zijn gelijkenis met de vlag van de VS te vaak verwarring op het slagveld. Daarom schakelden ze over op een van de andere oorlogsvlaggen: het Southern Cross. In 1863 werd dat symbool uiteindelijk ook de officiële vlag van de geconfedereerden.

Toen de noordelijken in 1865 de Burgeroorlog wonnen, verdwenen de geconfedereerden en werden ze, na afschaffing van de slavernij, weer opgenomen in de Unie. De confederate flag ging mee ten onder. Maar niet voor lang.

Al snel dook de vlag opnieuw op, al dan niet in variatie van het oorspronkelijke ontwerp. De staat Mississippi nam het Southern Cross in 1894 aan als onderdeel van de officiële staatsvlag. Vandaag wappert het controversiële ontwerp nog altijd op de overheidsgebouwen in de staat. In 2001 nog wees 64 procent van de inwoners van de staat een wijziging aan de vlag af in een referendum.

Georgia voerde in 1956 het kruis in als deel van de staatsvlag. Pas in 2001, vijf jaar na massaal protest ertegen tijdens de Olympische Zomerspelen in hoofdplaats Atlanta, werd ze vervangen door het huidige, onschuldigere ontwerp.

En in South Carolina ten slotte werd de vlag in 1962 gehesen, als protest tegen de burgerrechtenbeweging van de zwarten. Pas begin jaren 2000 werd de vlag van de top van het Capitool naar het Civil War Memorial op het plein ervoor verplaatst.

Het toont volgens Kerremans aan hoe verdeeld de Verenigde Staten nog zijn over het thema. "Er is niet één antwoord mogelijk op de vraag waar die vlag vandaag voor staat. Voor een bepaalde groep verwijst de vlag nog altijd naar het oorspronkelijke aspect erachter: de States' Rights, de notie dat staten zelf hun wetten moeten kunnen maken, maar in de praktijk een rechtvaardiging voor het instandhouden van de slavernij en het racisme. Die idee valt ook samen met het huidige wantrouwen tegenover Washington dat in veel zuidelijke staten leeft: de nationale politici moeten zich best niet te veel moeien met zaken als abortus, onderwijs, gezondheidszorg of de ziekteverzekering."

Tegelijkertijd is de vlag voor veel mensen ook gewoon een symbool van het zuiden, dat altijd, ook na de Burgeroorlog, een buitenbeentje in de VS is gebleven. "Veel zuidelijke staten hebben dat beeld ook bewust gecultiveerd", zegt Kerremans. Er is wel degelijk zoiets als de zuidelijke identiteit. Kijk bijvoorbeeld naar de cultserie The Dukes of Hazzard uit de jaren 80, die zich afspeelt in Georgia. Daarin krijgt de legendarische oranje Dodge Charger de bijnaam General Lee mee, genoemd naar zuidelijk oorlogsgeneraal Robert E. Lee. Op het dak van de auto: een gigantisch Southern Cross. De claxon van de auto: de eerste tonen van 'I Wish I Was in Dixie', een historische verheerlijking van de zuidelijke onafhankelijke staten.

Voor Dukes of Hazzard-acteur en zuidelijk Democratisch oud-politicus Ben Jones is de vlag ook een symbool waar zijn voorouders voor zijn gestorven. "In het zuiden vochten onze voorouders om wat ze in hun tijd dachten dat juist was", zo schreef hij in The New York Times. "Dat is geen nostalgie, maar nalatenschap. De huidige aanval op die erfenis is een belediging en brengt ons niet dichter bij elkaar."

Kan wel zijn, zegt Kerremans, maar je gaat toch ook niet morgen de swastika uithangen omdat je vindt dat Hitler de eerste was die autosnelwegen liet aanleggen en goede dingen heeft gedaan voor de infrastructuur in Duitsland? "Dat kan misschien wel zo zijn, maar de symboliek erachter krijg je toch op geen enkele manier weg? Hetzelfde met de confederate flag: je kunt de associatie met racisme wel wegwensen, maar daarmee is ze nog niet weg."

Politiek speelt de controversiële vlag vooral de Republikeinen parten. Dat is historisch gezien misschien verrassend, aangezien het net die partij is die de slavernij wilde afschaffen en de Democraten de partij waren van de blanke katoenboeren. Vandaag zijn de rollen helemaal omgekeerd, sinds de Democraten er in de jaren 60 de Civil Rights Act doordrukten, die zwarten gelijke rechten gaf. "Ze wisten dat ze daar electoraal een prijs voor gingen betalen in het zuiden, en die betalen ze vandaag nog altijd", zegt Kerremans. De zuidelijke staten kleuren vandaag stuk voor stuk dieprood Republikeins.

"Maar de Democraten hebben het wel gedurfd. Vandaag zijn er nog maar heel weinig Republikeinen die hun hand in het vuur durven steken, ze weten niet hoe ze met de situatie moeten omgaan en durven zich gewoon niet uitspreken." Oud-presidentskandidaat voor de Republikeinen Mitt Romney tweette zaterdag wel: "Haal de confederate flag naar beneden. Voor velen is het een symbool van raciale haat. Verwijder hem om de slachtoffers van Charleston te eren."

Maar hij is een van de weinigen. Huidig presidentskandidaat Jeb Bush draait al dagenlang om de hete brij heen. "Zo laat je gewoon voortbestaan wat je niet durft te veranderen. En als je sommige dingen niet expliciet verandert, blijven ze bestaan en laat je een symbool uit het verleden automatisch een symbool van het heden vormen: legitimatie van discriminatie van overheidswege. Dat is wat we vandaag zien gebeuren."