De ontsnappingskunstenaar in Sacha Baron Cohen

Een loopwedstrijd. Een atleet met lange zwarte baard haalt een geweer boven en geeft zelf het startschot. Op z'n dooie gemak maakt hij de 100 meter af, ondertussen elke kandidaat die in zijn buurt komt, neerschietend. De mannen aan het aankomstlint maant hij wat dichterbij te komen en triomfantelijk met de borst vooruit, gaat hij voorbij de meet. Het is een nu al iconische scène uit The Dictator, de nieuwe film van Sacha Baron Cohen, die woensdag in première gaat. De 'atleet' in kwestie is admiraal-generaal Aladeen, heerser van de fictieve republiek Wadiya. Elke gelijkenis met wijlen kolonel Kadhafi berust niet op toeval.

De geschetste scène bewijst het eens te meer: subtiel is de humor van Sacha Baron Cohen, die in 1998 doorbrak als Ali G in The 11 O'Clock Show,niet. Ali G, de wannabe-rapper met fake Jamaicaans accent, was zo dom dat hij geloofde dat Disneyland een echt land was. Borat, de reporter uit Kazachstan, zo smakeloos dat hij paradeerde in een fluogroene string. En Brüno, de Oostenrijkse modejournalist, zo gaydat hij zich tijdens de MTV Movie Awards van 2009 verkleed als een engel en met het hoofd naar beneden liet neerdalen op de schoot van Eminem, zijn 'Kugelsack'-ei zo na tegen de neus van de beroemde rapper.

Het is humor ook met een hoog stuntgehalte. Zo hoog dat volgens criticasters de boodschap ondergesneeuwd raakt. Wat die boodschap dan wel is? Met politieke correctheid heeft zij te maken en hoe die vaak slechts een vernislaagje is op een bruin omrand collectief onderbewustzijn. Baron Cohen laat zijn personages grossieren in homofobe, antisemitische en seksistische uitspraken en stelt zo de uitwassen van de hedendaagse maatschappij aan de kaak. Of: hoe Ali G's hanging with his bitchesen Borats vraag "met welk type geweer je het best een jood omlegt" in wezen seksisme en jodenhaat veroordelen.

Toch is niks eenduidig bij Sacha Baron Cohen. Als een ware ontsnappingskunstenaar floept hij je uit handen telkens je hem wil vatten. Hij is stuntman, platvloerse pipi-en-kakahumorist en postmoderne maatschappijcriticus in één. En telkens als hij het ene lijkt, reïncarneert hij weer in het andere. Je kan hem ook niet zomaar in een vakje met andere komieken steken. Daarvoor is hij te veel acteur. Method actor zelfs. "Hij wordt zijn personages", zei zijn ex-producer Andrew Newman in The Guardian. "Zijn talent om hen te incarneren is haast psychotisch. Als hij je als Ali G in de ogen kijkt en vraagt 'Is it cos I is black?', geloof je hem, ook al is hij duidelijk niet zwart." Transformeren in een typetje en het tegelijk veroordelen: faut le faire.

Privacy

Baron Cohen bindt zich ook niet aan één methode of typetje. Wanneer een personage te populair is geworden, draagt hij het ten grave. Ali G, Borat en Brüno: allen ondergingen ze dat droeve lot. Dat had ook een puur praktische reden. De drie waren te bekend geworden om hen nog los te laten op nietsvermoedende, al dan niet beroemde slachtoffers.

Tot voor kort was dat namelijk zijn werkwijze: in personage een bepaalde incrowd binnendringen, van celebrity's tot rednecks, het onzegbare zeggen of het ondenkbare doen en kijken wat er gebeurt. Het resultaat was vaak ontluisterend. Toen Borat trots verkondigde dat in zijn thuisland Kazachstan homo's worden opgejaagd en opgehangen, antwoordde een man uit Virginia hem: "Dat is wat wij hier ook proberen te doen."

In The Dictator stapt Baron Cohen af van die methode. De film is pure fictie. Was de Brit bang een one trick pony te worden? Wilde hij bewijzen dat zijn personages ook stand houden in een andere context dan die van de mockumentary? Het is gissen, want interviews geeft Baron Cohen niet. De man is op het panische af op zijn privacy gesteld en de keren dat hij zich 'als zichzelf' liet interviewen zijn zeldzaam. Ook op dat vlak is hij een ontsnappingskunstenaar.

Zou het de invloed van zijn grote voorbeeld Peter Sellers zijn? Die zei ooit, half grappend: "There is no me. I do not exist."Interviewers die wel de eer kregen de 'echte' Baron Cohen te spreken, hebben het over een beleefde Brit, een abnormaal normale man. Of, zoals een vriend het omschreef in The Observer: "Als je tijdens een diner naast hem zou zitten, zou je wellicht denken dat hij lief en slim is en zo ongelooflijk grappig... voor een boekhouder."

Eén aspect van zijn biografie is wel genoegzaam bekend en bepaalt in niet onbelangrijke mate zijn leven en werk: Sacha Baron Cohen is joods. Als tiener was hij lid van Habonim Dror, een socialistisch-zionistische jeugdbeweging, later bracht hij een jaar in Israël door en nog steeds eet hij koosjer en gaat hij zo'n twee keer per jaar naar de synagoge. Vrouw Isla Fisher (Shannon uit Home and Away!) moest zich zelfs tot het jodendom bekeren voor hij met haar wilde trouwen.

Ook zijn humor past, zij het met enig wringen, in de joodse traditie. Zo is de welbespraaktheid waarmee hij zich uit elke geïmproviseerde situatie weet te redden, indrukwekkend. Zijn lef is dat zo mogelijk nog meer. In het Jiddisch hebben ze er een woord voor, chutzpah,en Sacha Baron Cohen heeft er met hopen. Wie anders durft in een zwarte talkshow te verkondigen dat hij een zwarte baby adopteerde "met de typisch Afrikaanse naam O.J."? Of verkleed als een dictator met een urne onder de arm op de rode loper van de Oscaruitreiking verschijnen en verklaren dat het om de as van de overleden Noord-Koreaanse leider Kim Jong-il gaat? Dat de man het er telkens heelhuids van af brengt, mag een wonder heten.

We zeiden het al: een ontsnappingskunstenaar.

The Dictator, woensdag in de zalen.