Een digitale Caravaggio
De hele wereld raakte in de ban van het gerechtelijke onderzoek waarin de Zuid-Afrikaanse atleet Oscar Pistorius beschuldigd wordt van moord op zijn vriendin Reeva Steenkamp. Die obsessie heeft veel te maken met de uitzonderlijke figuur van Pistorius, maar ook met de even uitzonderlijke kwaliteit van de fotografie uit de rechtbank in Pretoria.
Rechtbankfoto's zijn in ons land vaak een sof. Als ze al toegelaten worden in de rechtszaal, wordt fotografen vaak slechts een korte tijd gegund, waarin ze op elkaar gedrumd in een hoekje moeten proberen variëren op identieke, moeilijk te kadreren shots in ruimtes die helemaal niet fotogeniek zijn.
"Bij ons beslist de rechter geval per geval over de mediaregels, en meestal oordeelt hij in het voordeel van de beklaagde", zegt Eric De Mildt, reportagefotograaf bij deze krant. "Meestal moeten we het stellen met vijf minuten plaatjes schieten nog voor de beklaagde binnen is. In Amerika en in Zuid-Afrika gelden andere zeden. Je kunt je daar vragen bij stellen, maar het levert wel verduiveld mooie beelden op. Dat je de beklaagde ziet, verklaart al veel van de aantrekkingskracht van de foto's. Uitzonderlijk kan het bij ons ook, zoals bij Lernout & Hauspie, maar dan nog blijft het noodgedwongen haastwerk."
Hoe anders zijn de beelden die ons de voorbije weken vanuit de rechtbank in Pretoria bereikten. Alsof we naar stills uit een film keken, zo dramatisch en gestileerd leken de foto's wel. In een typerend beeld van Reuters-fotograaf Siphiwe Sibeko (zie bovenste foto) zien we Oscar Pistorius geïsoleerd in de beklaagdenbank staan voor zijn rechters die buiten beeld blijven. Pistorius wordt fysiek afgescheiden van het publiek dat achter een houten muurtje toekijkt in een verstilde, gespannen houding. Alsof de fotograaf net heeft afgedrukt in de fractie van een seconde van stilte voor de rechter zijn vonnis velt, en het publiek tussen schok en ontzag de adem inhoudt.
Het beeld is treffend maar lang niet uniek in de stroom foto's van bijzondere kwaliteit die uit Pretoria de wereld werden ingestuurd, en ook in wereldwijde druk gepubliceerd zijn. Op andere beelden (ook van AP-fotograaf Themba Hadebe bijvoorbeeld) zien we Pistorius huilen of stilletjes met gebogen hoofd zitten. We zien familie en vrienden nerveus toekijken - niets bijzonders eigenlijk in een rechtbanksetting. Mede door de dramatische en esthetische kracht van de beelden, werden de fotoreeksen toch wereldwijd prominent afgedrukt.
Waar schuilt die dramatische kracht dan precies in? Ten eerste in de setting. Op sommige beelden zie je dat de rechtszaak-Pistorius net zo'n publieke stampede was als gelijksoortige gemediatiseerde processen bij ons. Toch zijn de fotografen erin geslaagd die drukte in een kleine ruimte buiten beeld te houden. Het lijkt wel alsof de processituatie nagebouwd is in een fotostudio, zo gestileerd zijn de beelden.
Clair-obscur
Dat heeft dan weer veel te maken met de lichtinval. In de rechtszaal komt het licht van een schaarse rij tl-lampen in het plafond. Dat opent mogelijkheden voor een dramatisch contrast van donker en licht. "Veel trucs komen er verder niet bij kijken", oordeelt Eric De Mildt. "De kwaliteit van het licht is belangrijker dan de hoeveelheid, zeker nu je met digitale camera's de lichtgevoeligheid in een wip kunt aanpassen aan de omstandigheden. Als je voorts je cameradiafragma opendraait, komt er meer licht binnen. Dan verlies je aan scherpte in de diepte van je beeld, maar een goede fotograaf weet dat juist te benutten om de voorgrond van de achtergrond te scheiden."
In de mediablog 'Shortcuts' op de site van de Britse krant The Guardian maakt kunstredacteur Jonathan Jones een vergelijking met barokschilders Rembrandt en Caravaggio, meester van het clair-obscur. De foto "heeft de gravitas (ernstige indruk) van een olieschilderij", schrijft Jones. Voor die kunsthistorische vergelijking valt heel wat te zeggen. Het benadrukken van het contrast tussen licht en donker geeft immers niet alleen een esthetisch effect. Het zorgt, net als bij de barokmeesters, ook voor een inhoudelijke lading. Door het gelaat van Pistorius uit te lichten tegen een duistere achtergrond, wordt het idee van isolement en eenzaamheid in de beklaagdenbank nog versterkt.
De atleet - in de sportwereld toch al beroemd en geïsoleerd door zijn mechanische benen - wordt afgebeeld als een getormenteerde, tragische held. Ondanks de gruwelijke feiten, niemand ontkent dat de atleet zijn vriendin in eigen huis neergeschoten heeft, voelen we geen afkeer voor deze man. Fascinatie is een beter woord: behalve afschuw gaat er ook een aantrekkingskracht uit van zijn figuur. Het is die ambiguïteit die de foto's uit de rechtzaal in Pretoria perfect hebben weten te vangen.