Bedreigd: de politiek cartoonist

Help, de cartoon verdwijnt!' De titel van de lezing die Tjeerd Royaards, hoofdredacteur van het internationale platform Cartoon Movement, woensdag tijdens de themadag 'De naakte journalist' op de boekenbeurs geeft, is dramatisch. "Te dramatisch", zo geeft hij zelf toe. "Maar de situatie is wel zorgelijk."

In de eerste plaats geldt dat over de plas. "Jarenlang hadden Amerikaanse kranten een rijke cartoontraditie. In de jaren tachtig hadden een paar honderd politieke cartoonisten er nog een vaste positie. Die zijn de laatste vijftien jaar massaal ontslagen. Dat heeft vooral met de afkalvende krantenmarkt en een gebrek aan respect voor het metier te maken. Ook de opkomst van het internet speelt een rol. Cartoons zijn deel gaan uitmaken van de beeldcultuur op het wereldwijde web. Zo ontstond de perceptie dat ook cartoons een product zijn geworden waarvoor je niet hoeft te betalen."

Gevolg? Amerikaanse politieke cartoonisten sloten zich aan bij syndicaten, die fungeren als agentschappen en hun werk doorverkopen aan kranten en bladen. De gereputeerde cartoonist Daryl Cagle was de eerste om zo'n syndicaat in het leven te roepen. Zijn motieven met Cagle.com waren loepzuiver - cartoonisten een nieuwe kans geven voldoende geld te verdienen met hun werk - maar hij werd het slachtoffer van zijn eigen succes.

Royaards: "Amerikaanse kranten en bladen werkten niet langer met vaste columnisten, maar namen een abonnement op een syndicaat. Dat gaf hen dagelijks de keuze uit een vijftigtal cartoons en voor een paar dollar konden ze hun favoriet publiceren."

Wilden politieke cartoonisten voortaan nog aan de bak komen, dan moesten ze in tientallen verschillende media gepubliceerd worden. Dus gingen ze zichzelf inhoudelijke regels opleggen. Specifieke thema's moesten wijken voor zo breed mogelijke onderwerpen uit het wereldnieuws, de kritische aanpak voor de zachte hand. Resultaat: eenheidsworst.

"Clichés gingen welig tieren", vertelt Royaards. "Bij de dood van Neil Armstrong waren er zeker twintig cartoonisten die hetzelfde beeld gebruikten: de voetafdruk van de man op de maan. Hetzelfde bij de ramp van de Costa Concordia. Toen linkten een hoop cartoonisten het zinkende schip aan de eurocrisis."

Het fenomeen kreeg een naam: cartoon yahtzee, een nefast spel dat politieke cartoonisten over heel Amerika noodgedwongen meespelen.

Spook van censuur

Maar hoe zit dat bij ons? Als het regent in Washington, druppelt het dan in Brussel? Volgens Karel Anthierens, voorzitter van Press Cartoon Belgium, valt dat wel mee. "Cartoonisten kunnen bij ons nog steeds vrij ver gaan. De situatie bij ons is een stuk beter dan in heel wat andere landen omdat onze redacties onafhankelijker kunnen werken."

Toch waarschuwt hij voor het spook van de censuur. "Met cartoons over Bart De Wever kijken nogal wat kranten uit en toen PS-minister Michel Daerden overleed kregen Cécile Bertrand en Clou van de krant La Libre Belgique expliciet het verbod daarover cartoons te maken."

Ook bij ons is de druk op de krantenmarkt groot en dat vertaalt zich in slinkende budgetten voor cartoons. Anthierens: "Sommige cartoonisten werken daardoor onder de prijs en duwen zo anderen uit de markt." Of het zich ook vertaalt in creatieve armoede, is een andere kwestie. "De kwaliteit van onze cartoons ligt nog steeds hoog", vindt Anthierens, "maar we moeten er wel over waken. Zo verschenen de voorbije dagen wel heel veel cartoons over de orkaan Sandy waarin het vrijheidsbeeld figureerde."

Een miraculeuze oplossing voor de wereldwijde cartooninflatie bestaat er niet, maar Tjeerd Royaards vecht op zijn manier wel voor het behoud en de heropwaardering van het metier. Hij is hoofdredacteur van de Cartoon Movement, een internationaal platform, waarbij zo'n tweehonderd cartoonisten aangesloten zijn, dat ook als een soort vakbond fungeert. "Wij betalen onze cartoonisten 150 euro per cartoon voor online publicatie. Daarnaast verbreden we ook hun afzetmarkt. Zo illustreren we nu ook academische rapporten van de London School of Economics."

Help, de cartoon verdwijnt? Nee, dus. "Maar we moeten wel waakzaam blijven", besluit Royaards.

Help, de cartoon verdwijnt! op woensdag 7 november om 11 uur in de Oranje Zaal van Antwerp Expo.