De leeuw is van zijn sokkel gedonderd

en kan in Antwerpen geen stap meer doen zonder op de kop van Conscience op postkaart, portret, affiche te zien opspoken; hem in brons of plaaster tussen nationale linten te zien prijken, zonder een boek van hem - in't Vlaams, Frans, Duits, Esperanto - over hem uitgestald te zien..." Dat schreef de Antwerpse auteur André de Ridder aan de vooravond van de herdenking van Hendrik Consciences honderdste geboortedag in 1912. Vandaag, honderd jaar later, komt men Conscience in Antwerpen alleen tegen als men per toeval over het in 1883 naar hem genoemde plein wandelt. Daar zit hij nog altijd stevig op zijn sokkel, maar in figuurlijke zin lijkt hij er ondertussen - weliswaar geruisloos - afgedonderd te zijn. Hoe valt dat te verklaren?

Helemaal onherdacht zal Conscience in Antwerpen nu ook weer niet blijven. De Universiteit Antwerpen organiseerde op 27 januari in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience reeds een symposium waarop onder meer historicus Jo Tollebeek sprak. Hij legde uit dat er in Vlaanderen tijdens de decennia na Consciences dood een ware cultus rond zijn persoon ontstond, vergelijkbaar met de verering die schrijvers als Victor Hugo in Frankrijk en Walter Scott in Engeland te beurt viel. Hoewel ook zijn literaire werk een ruime verspreiding kende, werd de man vooral gewaardeerd om zijn belang voor de Vlaamse Beweging, die in hem een dankbaar symboolfiguur zag. Dat is uiteraard vooral te wijten aan zijn bekendste roman De leeuw van Vlaanderen (1838) - waaraan wij te danken hebben dat de Vlaamse feestdag op 11 juli valt en dat de leeuw als Vlaams symbool ingeburgerd is. Aan de roman De kerels van Vlaanderen (1871), waarover literatuurprofessor Kris Humbeeck op het symposium begeesterd sprak, ontleenden we dan weer de kreet: "Vliegt den Blauwvoet, storm op zee!" - door Tom Lanoye onvergetelijk aangevuld met "Valt den Blauwvoet, wildpaté!".

Conscience heeft dus onmiskenbaar een belangrijke rol gespeeld in de emancipatie van de Vlaming, al moet daar meteen aan toegevoegd dat hij verre van een Vlaams-nationalist was en vooral ageerde tegen Frankrijk en de in zijn ogen nefaste invloed van de Franse cultuur op de prille Belgische natie. Zijn literaire werk bevat zelden een uitgesproken politieke boodschap en als 'flamingant' kan hij vandaag nog hoop en al een symbolische plaats opeisen.

Dat is bovendien ee van de redenen - naast het feit dat hij een weergaloos verteller was - waarom Conscience tijdens zijn leven en enkele decennia daarna een immense populariteit kon verwerven in Europa en ver daarbuiten. Zijn werk werd immers ruim verspreid in alle belangrijke westerse talen. De Engelsen lazen gretig Henry, de Duitsers Heinrich, de Italianen Enrico en de Spanjaarden en Zuid-Amerikanen Enrique Conscience. De Fransen hadden zelfs het volledige oeuvre van Henri Conscience in vertaling beschikbaar. Met zijn Conscience, l'innocent (1852) gaf Alexandre Dumas (auteur van De drie musketiers) niet al te subtiel plagiërend uiting aan zijn bewondering voor De loteling .

In eigen land bereikte de Consciencemanie zijn hoogtepunt met de herdenking van 1912. In zijn geboortestad Antwerpen reed een praalstoet uit, waarbij alle prominenten tot koning Albert I toe, acte de présence gaven. Voorts vond er een grote tentoonstelling plaats die maar liefst 1.200 aan Conscience gerelateerde items toonde, een verzameling die later (in 1933) de basis zou vormen voor het museum van de Vlaamse letterkunde, het huidige Letterenhuis. Het contrast met 2012 kan amper groter zijn. Antwerpen lijkt in snelheid gepakt door kleinere gemeenten die ook banden met Conscien- ce en zijn werk hebben. Dat zijn er trouwens heel wat, want de schrijver maakte er een zaak van zoveel mogelijk Vlaamse gemeenten in zijn verhalen te betrekken om op die manier de verspreiding van zijn werk wat te smeren.

Toch leek hij een voorkeur voor de Kempen aan de dag te leggen. Het is dan ook geen toeval dat Schilde, in de Antwerpse Kempen, met een ambitieus programma het voortouw heeft genomen in de Conscienceherden- king. Op 14 januari opende men er het jubileumjaar met een druk bijgewoonde academische zitting waarop Gaston Durnez het woord voerde. Van 7 april tot 20 mei loopt er in het Museum Albert Van Dyck een tentoonstelling over het leven en werk van de schrijver en op 9 september is de inhuldiging gepland van een monument door Wilfried Pas, de beeldhouwer die eerder Willem Elsschot, Paul van Ostaijen en Gerard Walschap in brons vereeuwigde.

Halle boven

Ook het Brabantse Halle schenkt aandacht aan de aanwezigheid van de volksschrijver in de stad. Het Zuidwestbrabants Museum bereidt een publicatie en tentoonstelling voor over Con- sciences verblijf in Halle in de zomer van 1881. Het moet niet altijd Witse zijn. De Conscience- stad bij uitstek, Antwerpen, blijft dus wat achter. Strikt gesproken is Conscience pas op 3 december jarig en is er dus nog wel wat tijd, maar op dit moment bestaan er toch niet echt grootse plannen. Op 22 april 2012 staat Erfgoeddag in het Letterenhuis en de Erfgoedbibliotheek in het teken van de schrijver, en het Wijkcentrum Sint-Andries (de wijk waar Conscience werd geboren) organiseert een kleine tentoonstelling en een opvoering van het poppenspel De loteling.

Wat valt er voor de lezers te beleven in het Consciencejaar? Navraag leert dat er vandaag in de boekhandel alleen een uitgave van De leeuw van Vlaanderen (printed on demand) beschikbaar is. Het is een ietwat bevreemdend fenomeen dat Vlaanderen dat zo prat gaat op zijn eigen identiteit en dat gesteund door een belangrijk deel van de kiezers naar een grotere autonomie streeft, zijn literaire erfgoed zo schandelijk verwaarloost. Het zou natuurlijk kunnen zijn dat dat komt omdat het werk van Hendrik Conscience elke literaire relevantie en aantrekkingskracht verloren heeft voor de hedendaagse lezer. Het probleem is niet nieuw. In 1983 - toen Consciences honderdste sterfdag werd herdacht - ging de Leuvense hoogleraar Albert Westerlinck in het essay Wie was Hendrik Conscience? op de kwestie in. Daarin stelt hij dat het werk, zoals heel wat literatuur uit die periode, voor velen ouderwets en gedemodeerd aandoet, maar dat het mits wat inspanning nog best te genieten valt. De vraag is dan of men die inspanning van de doorsnee lezer, die lezen toch eerder met ontspanning associeert, nog kan en mag verwachten.

Anorectische modellen

Gaston Durnez wees nog op een ander probleem dat ook Westerlinck signaleerde: dat de gecultiveerde Vlaming zich beschaamd zou voelen voor het werk van Conscience. Durnez: "Ik ben gelukkig oud genoeg geworden om de grote boeken uit mijn jeugd opnieuw te kunnen lezen, zonder bang te zijn dat ik niet eigentijds ben". Westerlinck en Durnez hadden makkelijk praten: zij kenden het werk van Conscience inderdaad uit hun jeugd. In de middelbare school is er vandaag nog amper plaats voor oudere literatuur en al zeker niet voor Conscience. Zelfs wie door een leraar in een bezemhok zou worden opgesloten, zoals de Witte in de schelmenroman van Ernest Claes, zal daar geen exemplaar van De leeuw van Vlaanderen meer vinden.

Nee, het ziet er niet goed uit voor Hendrik Conscience en zijn werk. Een revival is zo goed als uitgesloten. Maar moet hij daarom bij het vuilnis? Integendeel. De figuur van Conscience verdient groot respect omdat dat hij in de eerste helft van de 19de eeuw zowat in zijn eentje de Vlaamse verhaalkunst uit het niets deed ontstaan en in zijn geschriften de ziel van een natie ging incarneren. Vermits de Vlamingen hun volksbewustzijn op dat moment van de geschiedenis zo goed als verloren waren, mag zijn verdienste niet onderschat worden.

Daarnaast was de beste Vlaamse prozaschrijver van zijn tijd. Alle culturen die zichzelf respecteren eren hun grote schrijvers door het belangrijkste werk permanent beschikbaar te houden. Het besef dat een cultuur zijn bestaan en toekomst dankt aan zijn verleden, bestaat er immers nog. De boeken van Consciences tijdgenoten Sir Walter Scott, Charles Dickens, Victor Hugo of dichterbij Multatuli, vindt men er inderdaad in elke boekhandel, meestal in originele versie. Bij ons hoort men hoogstens een pleidooi om een selectie uit de 'verouderde' Conscience in gemoderniseerde vorm opnieuw uit te brengen. Ik hou mijn hart vast, want voor je het weet worden alle volslanke vrouwen op de schilderijen van Rubens vervangen door eigentijdse anorectische modellen. Nee, Conscience verdient beter: een degelijke uitgave van zijn beste boeken en kritische aandacht voor zijn leven en werk. De Gilde van Baas Gansendonck uit Schilde bracht al een heruitgave van Westerlincks Wie was Hendrik Conscience?

Om reikhalzend naar uit te kijken is de publicatie later dit jaar van een deelbiografie. Het gaat om het jammer genoeg onafgewerkte levenswerk van de in 2010 overleden literatuurhistoricus Karel Wauters. Het Letterenhuis, dat de uitgave onder zijn hoede heeft, bewijst zijn onrechtstreekse founding father daarmee alvast de nodige eer, zeker wanneer de presentatie ervan een heus Conscience-evenement wordt, wat conservator Leen van Dijck graag zou zien gebeuren.