Zo gaan we dus met anderen om

sprankelende Komedie

"Het verhaal slaat dus nergens op", zegt een van de personages uit Ali Smiths roman Als niet dan zou, waarop een ander repliceert: "Nee, het is een filosofisch raadsel." Natuurlijk gaat dit niet over Smiths roman zelf, maar wel over een compleet non-verhaal waarin iemand na twee dagen op het platteland wakker wordt in nieuwe kleren en er absoluut niets gebeurd blijkt te zijn, maar het had best gekund. Wie immers een net verhaaltje wil, met een begin, een midden en een verlossend einde, is bij Smith aan het verkeerde adres. Ze vindt dat veel te braaf. Ali Smith is een schrijfster die ervan overtuigd is dat literatuur meer moet doen dan zomaar een verhaaltje vertellen. Daarvoor zijn verhalen immers veel te belangrijk.

Als niet dan zou - ieder woord is het begin van een deel van het boek - gaat over Miles, een ethisch consulent die op een feestje is in het poepchique Greenwich, het eindeloze, kleinburgerlijke gereutel van de andere gasten niet meer aankan en zich daarom tussen voor- en hoofdgerecht opsluit in de gastenkamer. Gen en Eric, net zo authentiek als de combinatie van hun namen doet vermoeden, zitten aanvankelijk met de handen in het haar. Ze kunnen de 18de-eeuwse deur waarachter Miles zich verschanst toch niet inbeuken? Dus proberen ze hun vegetarische ongewenste gast met plakjes ham die ze netjes over de vloer naar binnen schuiven uit zijn hol te jagen. Maar dat mislukt, en hoe langer Miles er zit, hoe meer media op hem afkomen. Hij wordt opeens Milo, omdat dit proletarischer klinkt en beter bekt, onbekenden dragen manden vol politiek correct voedsel voor hem aan en zonder hem iets te vragen wordt hij het boegbeeld van acties als Milo for Palestine en Milo for Troops out of Afghanistan.

In feite speelt het verhaal van Miles slechts op de achtergrond van de roman. Smith voert vier personages op die allemaal iets met hem te maken hebben en die ons uiteindelijk een beter inzicht geven in zijn beweegredenen. Zo is er Anna, een vrouw die twintig jaar eerder een Europareis maakte met hem en achtenveertig andere jongeren; Marc, de homoseksuele vriend met wie hij bij Gen en Eric ging eten; May, de bejaarde vrouw die vreest opgesloten te zullen worden in een bejaardentehuis en die vol nostalgie terugdenkt aan haar man en vroeg gestorven dochter en ten slotte Brooke, een jong meisje zoals ze zo vaak voorkomen in het werk van Smith. Brooke doet denken aan het bedelende meisje uit Smiths succesroman Hotel Wereld: een wijsneus die niet op haar mondje gevallen is en hier opvallend veel op Lewis Carrolls Alice lijkt. Ze maakt de ene woordspeling na de andere, daagt de logica van onze taal en onze wereld uit en trakteert de lezer op een spervuur van kwinkslagen en doordenkertjes. Zo fantastisch erg zelfs dat dit boek een hels karwei moet zijn geweest om te vertalen. Woordhumor is immers zo taaleigen dat dit nooit volledig kan lukken. "It's not the coff that carries you off, it's the coffin they carry you offin" wordt bijvoorbeeld "Niet de mist jaagt je jong naar je kissie, maar je kist ziet het zelf als zijn missie". Wie het kan, leest dit boek in het Engels.

Ali Smith is wellicht het best te zien als de hedendaagse Joe Orton, de homoseksuele, immens grappige en relschoppende auteur van onvergetelijke toneelstukken als Entertaining Mr. Sloane en What the Butler Saw. We zijn inmiddels een decennium of vier verder en het is niet langer nodig om de goegemeente met de voorhamer te lijf te gaan, maar net zoals Orton gelooft Smith duidelijk in de emanciperende kracht van de literatuur. Verhalen verstrooien, echte literatuur zet mensen aan het denken. Die ongenode gast zou weleens een asielzoeker kunnen zijn, bedenk je opeens, de man die we buitensluiten, en May zijn bejaarde tegenhangster, de vrouw die we opsluiten. Zo gaan we dus met anderen om.

Crossing Border
Ali Smith moest afzeggen wegens ernstige familiale omstandigheden. Haar boek willen we u niet onthouden.
De Schotse Ali Smith werd tweemaal genomineerd voor de Man Booker Prize.