Wat een moeder/ dochter lijden kan

"De tranen? Die zullen nooit drogen", fluistert Lisa Simone terwijl ze even op haar lip bijt. Tijdens het gesprek wordt duidelijk waarom ze voortdurend een doosje Kleenex binnen handbereik houdt. Het is soms verleidelijk om de snik in haar stem, de trillende onderlip en de opwellende tranen in haar ogen weg te zetten als het betere theaterwerk. De Amerikaanse zangeres houdt er tenslotte een Broadway-carrière op na.

Maar dan ga je wél voorbij aan de woelige jeugd die de 52-jarige dochter van Nina Simone heeft beleefd. Een jeugd waarin ze de speelbal was tussen de passie en pijn van haar moeder. Die zong classics als 'Feelin' Good', maar daar was in het gezin weinig van te merken.

Lisa groeide op als enig kind, maar dan wel zonder de gebruikelijke clichés van de rotverwende koter. In de nieuwe Netflix-documentaire What Happened, Miss Simone? gaat ze zelfs diep in op de verwaarlozing en het fysieke misbruik dat ze thuis onderging.

"Ik heb mijn moeder zo vaak vervloekt", verzucht ze ook wanneer we elkaar ontmoeten in Parijs. "Telkens als ze me in het openbaar vernederde, telkens als ze me sloeg of wanneer ik in haar innerlijke turbulentie meegesleurd werd. Pas later heb ik beseft dat ze me in die tijd nooit meer kon bieden. De kanker die haar uiteindelijk zou verwoesten, woekerde op eenzelfde manier in haar lijf als de woede die ze vanbinnen heeft gevoeld. Ze werd zowat vertéérd door woede."

Terwijl we door de zonverlichte Rue Saint-Honoré stappen, herinneren we ons dat Nina Simone niet zo ver van hier concertmarathons gaf in de pianobar Aux Trois Mailletz. Uren aan een stuk. Voor een aalmoes. Dat was in de jaren 80, toen de zangeres in een sukkelstraatje dreigde terecht te komen. Na een eerdere verhuizing naar Liberia en Zwitserland was haar geld in sneltempo opgeraakt, en in Parijs probeerde Nina Simone een doorstart te maken. Maar bedelaars kunnen geen eisen stellen, wist Simone. Niemand kwam nog naar haar kijken, hoor je haar ook toegeven in What Happened, Miss Simone?

Rassenhaat

En ondertussen deelde haar dochter in de klappen die moeder in haar artistieke leven te verduren kreeg. "Het grootste probleem met mijn moeder? Dat was dat ze elke minuut Nina Simone bleef", legt Lisa uit. "Ze was geweldig op het podium, maar haar probleem was dat ze de uit-knop in haar hoofd niet vond. De kwaadheid die in haar werk sloop, kreeg ze niet meer uit haar hoofd geborsteld.

"Nu, mijn ouders waren allebei niet goed snik. In de documentaire zie je de grote liefde tussen mama en mijn vader Andrew Stroud. Alles was rozengeur en maneschijn, tot die liefde ontspoorde in een gewelddadige passie. Mijn moeder werd ooit door hem in elkaar geramd op straat, omdat ze een briefje van een onbekende man had gekregen. Hij sloeg haar de hele weg naar huis, zette een pistool... (Lisa stopt haar zin. In de documentaire hoor je hoe hij een revolver tegen haar hoofd zette, haar vastbond en verkrachtte, GVA) Toen ze uiteindelijk van Stroud en zijn geweld vluchtte, zag ik mijn moeder helaas zélf in een monster veranderen. "

Om te begrijpen waar die woede haar oorsprong vond, moet je haar leven met een loep bekijken, gelooft Lisa Simone niettemin. Daarom zocht ze haar toevlucht tot regisseur Liz Garbus. Zelf heeft Garbus nooit één woord gewisseld met Nina Simone, die in 2003 overleed. Maar voor de documentaire mocht ze wél putten uit de tonnen archiefmateriaal die Lisa en Nina's biograaf Steven Cleary verzameld had. Het resultaat is een rauw portret en uitgebreid tijdsdocument, waarin het genie én de grillen van Simone ter sprake komen. Net als het moeilijke pad dat ze bewandelde.

Als jong meisje kwam Eunice Waymon, zoals Nina echt heet, al te weten dat haar leven niet over rozen zou gaan. "Stiekem droomde ze ervan om de eerste zwarte, klassieke pianiste te worden, en in de prestigieuze Carnegie Hall op te treden", glimlacht haar dochter. "Die droom werd evenwel aan diggelen geslagen toen ze zich bewust werd van de rassenhaat in Amerika. Aan het Curtis Institute werd ze zelfs geweigerd, omwille van haar huidskleur. Drie dagen voor haar dood heeft die schoolinstelling haar in extremis toch een diploma uitgereikt. Ze was zo trots als een pauw, op haar sterfbed. Maar ook zij besefte: dat was een doekje voor het bloeden." Die afwijzing als kind zette een heel raderwerk in gang bij Eunice, die haar naam in Nina Simone veranderde omdat haar eigen moeder niet mocht weten dat ze "duivelse muziek" speelde in de groezeligste bars van Atlantic City.

Nina's verontwaardiging zou in de sixties als een etterende wonde finaal openbarsten. Na een moordaanslag van de Ku Klux Klan in 1963 op een kerk in Birmingham waarbij vier zwarte meisjes om het leven kwamen, brak iets in haar. Of dat gelooft haar dochter toch. "Er zijn eigenlijk twee Nina Simones. De één zong liefdesliedjes, de ander stond als burgerrechtenactiviste op de barricades.

"In de documentaire is dat duidelijk te zien: de song 'Mississippi Goddam' vormde het breekpunt. Die tekst schreef ze na de moord op die meisjes. De woorden maakten haar zo kwaad, dat je haar stem letterlijk hoort breken in de song. De diepte van haar ziel resoneert in elke krak van haar stem. Die kwaadheid zou haar een heel leven in beweging houden. Het hield haar wellicht zelfs overeind. Maar het verwoestte ook bijna alles wat ze op haar pad tegenkwam."

Slapen in het sterfbed

Toen Martin Luther King vermoord werd, pakte Simone haar boeltje op en trok naar Afrika, om vervolgens in Zwitserland, dan Nederland en Frankrijk verzeild te raken. "Donkere jaren", herinnert Lisa zich, die in Afrika vervreemd raakte van haar moeder. Boven de Moerdijk zal pas een diagnose gesteld worden, die Nina's onvoorspelbare luimen en opvliegende karakter verklaren. De legendarische zangeres en pianiste blijkt al jaren te lijden aan een bipolaire stoornis en manische depressie. Enkel dankzij zware medicatie lukt het haar opnieuw om een podium te betreden.

"In de laatste jaren van haar leven groeiden we ook terug dichter naar elkaar toe", zegt Lisa. "Zelfs al overleed ze drie maanden na haar 70ste verjaardag in Frankrijk, zonder iemand van haar familie rond zich. Ik was nét te laat." Haar lippen vernauwen zich tot dunne spleetjes. "Mijn moeder stierf, omringd door leugenaars, bedriegers en mouwvegers. Ze stierf, zonder te beseffen hoeveel de wereld écht van haar hield. Postuum probeer ik dat nu recht te trekken."

Om die reden bracht Lisa zeven jaar geleden al de hommageplaat Simone on Simone uit. Die langspeler leek tegelijk een publieke, maar intieme boodschap aan haar moeder: 'I Hold No Grudge' zingt ze ergens - ik koester geen wrok. "Jij bent de eerste die me daar op aanspreekt", glimlacht Lisa. "Die song was mijn boodschap aan haar voorbij het graf: hoezeer ik mommy ooit vervloekt heb, ik hóu van haar. Weet je dat ik zelfs nog altijd in haar sterfbed slaap? Het geeft me een veilig gevoel, alsof ze over me waakt.

"Ook belangrijk: haar stem is het eerste wat je hoort op die plaat, én het laatste. In de documentaire is dat eigenlijk niet anders. Ze moét van mij het laatste woord krijgen. Want zelfs in haar donkerste dagen kon je niet voorbij aan haar muzikale genie. Toen mijn moeder stierf, besliste ik dan ook om haar erfenis te blijven verdedigen. Zodat haar pijn, opofferingen en muziek nooit verloren zouden gaan."

What Happened, Miss Simone? is te bekijken via Netflix.