IJsland wil paradijs voor klokkenluiders worden
Net zoals destijds Julian Assange, het boegbeeld van WikiLeaks, overweegt PRISM-onthuller Edward Snowden om naar IJsland te trekken. Parlementslid Birgitta Jónsdóttir ijvert voor een veilige haven voor klokkenluiders. Dat is sneller gezegd dan gedaan.
Voor Edward Snowden, de medewerker van het National Security Agency die het bestaan van het PRISM-programma onthulde, is het zaak uit de klauwen van het Amerikaanse gerecht te blijven. In een democratische rechtsstaat asiel aanvragen: ziedaar Snowdens doelstelling. De plek die hij in zijn voorlopige vluchtoord Hongkong citeerde, was IJsland.
De gevluchte NSA'er koos niet zomaar voor het eiland van geisers en vulkanen. Sinds 2010 proberen IJslandse burgers en politici hun republiek tot een veilige zone te maken voor wie de vrijheid in cyberspace verdedigt, of in opstand komt tegen massasurveillance zoals toegepast door PRISM.
In Reykjavik is het International Modern Media Institut (IMMI) in luttele jaren tijd uitgegroeid tot een begrip voor iedereen die met vertrouwelijke documenten aan de slag is: journalisten uit landen zonder persvrijheid, mensenrechtenverdedigers uit staten die de bewuste rechten met voeten treden, dissidenten of burgeractivisten die met strategische dossiers aan de slag zijn.
Gaandeweg rust IJsland zichzelf uit met servers die voor het volle pond beveiligd zijn. Ook de constructie van een wettelijk kader is volop aan de gang.
Drijvende kracht achter het initiatief is parlementslid en oprichtster van de IJslandse Piratenpartij Birgitta Jónsdóttir. Jónsdóttir schoot in actie nadat zijzelf en journalisten via WikiLeaks de hand hadden gelegd op vertrouwelijke documenten die nieuw licht wierpen op de bankencrisis in IJsland. Het land, tot dan toe een heus financieel paradijs, was de afgrond ingedonderd nadat de ene na de andere bancaire instelling er insolvent gebleken was.
Dankzij de documenten achterhaalden Jónsdóttir en haar vrienden hoe de vork in de steel zat: het waren corruptie, verwaandheid en onkunde aan de bankentop die 's lands economie zo bruusk tot stilstand hadden gebracht. Een klokkenluider had WikiLeaks benaderd, zoals Snowden naar de Britse krant The Guardiantoestapte.
Komt hij nu naar IJsland of niet? "We doen wat we kunnen om contact met hem te leggen", zegt Jónsdóttir aan de telefoon. "Maar hij moet erg voorzichtig zijn en neen, het is ons nog niet gelukt." In afwachting dat hij mogelijk toch in Reykjavik arriveert, "bekijken we de voorwaarden waaraan hij wettelijk moet voldoen om hier politiek asiel te krijgen. Gesteld dat hij dat inderdaad vraagt."
Meer wil Jónsdóttir, moe van een reis die haar in het kader van de affaire naar Californië bracht, voorlopig niet kwijt. "Als er nieuws is, volgt er een communiqué."
De Piratenvoorvrouw is er zich maar al te goed van bewust: in IJsland is het moeilijker om personen te beschermen dan om documenten veilig te bewaren.
Assange
Klokkenluiders en 'informatievluchtelingen' die in Reykjavik landen zonder dat ze onderweg zijn onderschept, dreigen ook daar een vogel voor de kat te blijven. Hoewel IJsland geen EU-lidstaat is, maakt het deel uit van de Schengenzone. Dat heeft zo zijn gevolgen wat het asielrecht en het verblijf van buitenlanders betreft.
Diezelfde hinderpalen waren het die eerder Julian Assange ervan weerhielden naar het land van Jónsdóttir te verkassen. Op 19 juni zal het precies een jaar geleden zijn dat hij zijn toevlucht zocht tot de Ecuadoraanse ambassade in Londen. Assange, wiens uitlevering door Zweden gevraagd is in het kader van een verkrachtingszaak, hangt een arrestatie boven het hoofd zodra hij een voet buiten de deur zet. Volgens de Australiër is het Zweedse verhaal, en het daaraan verbonden internationale aanhoudingsbevel, een voorwendsel om hem aan de VS uit te leveren.
Intussen zitten de IJslandse politica en haar team niet stil. Ze willen dat hun land een juridisch statuut uitwerkt voor klokkenluiders, hebben een wetsvoorstel klaar dat bloggers en onderzoeksjournalisten beschermt tegen processen voor laster en eerroof en willen internetproviders een tijdsgrens opleggen voor het stockeren van data van hun abonnees. "De helft van de weg is afgelegd", maakt Jónsdóttir zich sterk. In het Zuid-Amerikaanse Ecuador, dat IJsland achterna wil gaan, volgen ze haar werk op de voet.