Is Simone de Beauvoir nog actueel?

Mijn hart maakte direct een vreugdesprongetje. Ik herinner me nog zo goed Een zachte dood, De mandarijnen en De schone schijn, boeken op mijn Franse leeslijst die mij vervulden met een treurig besef over ouderdom, machteloosheid en de kracht die vrouwen dienen op te brengen. Die romans kneedden mijn literaire blik, nog afgezien van het essay De tweede sekse (1949), waarin De Beauvoir (1908-1986) uit de doeken doet hoe een mens tot vrouw gemaakt wordt en waarin ze de stimulerende conflicten en complexiteiten tussen mannen en vrouwen onderzoekt.

Dat De Beauvoir een open en daardoor opzienbarende relatie met Jean-Paul Sartre had, waardoor hardcore feministen haar verweten haar leer niet na te leven, interesseerde me niet. Ze was mens: tegenstrijdig, pluriform, net als haar boeken.

Nu ligt die novelle er dan: Misverstand in Moskou. Het is een nooit gepubliceerd verhaal uit de nalatenschap, dat oorspronkelijk in de bundel De gebroken vrouw (1967) terecht had moeten komen. Die bundel ging over het accepteren van je zwaktes en die van anderen. Uiteindelijk werd Misverstand in Moskou vervangen door 'De gevoelige leeftijd'. We hebben dus te maken met een tekst die De Beauvoir het publiceren niet waard vond. Mijn wenkbrauwen gaan omhoog, want waarom niet?

Harde toon

Misverstand in Moskou omvat drie thema's: politiek debat over het Russische socialisme, venijnig voortwoekerende ouderdom en miscommunicatie in een gemoedelijke, lange relatie tussen een man en een vrouw. Heel slim koos De Beauvoir voor twee perspectieven om deze thema's af te tasten. We volgen afwisselend Nicole en André, beiden gepensioneerd leraar, die in de jaren zestig Rusland bezoeken. André is vooral bezig met zijn teleurstellingen over het mislukte socialisme, Nicole met de aftakeling van lichaam en geest. Ze denken duidelijk anders over dezelfde gebeurtenissen, maar in essentie zijn ze één. Het misverstand dat opduikt, is dan ook zo weer verholpen.

Het verhaal is duidelijk af, er schuilen zeker juweeltjes in en het thema van de mistroostigheid en zinloosheid van het bestaan is imposant. Maar er zijn nogal wat kanttekeningen te maken. Wat opvalt, is dat de personages dezelfde sombere toonaard hebben, waardoor de novelle deprimerend begint voort te slepen, ondanks de korte stukjes. Iedere energie ontbreekt.

Iets anders is dat de politieke ideeën van André niet geankerd zijn. Hij scheert met zijn gedachten langs de werkelijkheid, maar krijgt die nooit helemaal te pakken. De Beauvoir blijft hangen in algemeenheden, waardoor een situatie die eigenlijk bedrukkend had moeten zijn weinig dwingend aanvoelt. De politieke discussies drijven als olie op het water.

Het grootste gebrek is misschien wel dat het verhaal clichématig overkomt en geenszins door een feministe lijkt te zijn geschreven. De vrouw gedraagt zich als slachtoffer. Dat begint al wanneer Nicole zich door een bokkige stewardess laat imponeren. Nicole voelt zich ook bedreigd door de vriendin van haar zoon. Die vrouw excelleert op alle vlakken, terwijl Nicole weliswaar professor aan de Sorbonne had willen worden om te bewijzen dat vrouwen daartoe in staat zijn, maar het nooit verder schopte dan eenvoudig docentje.

En dan heeft Nicole ook nog eens moeite met de dochter van André, die haar confronteert met wat ze verloor (terwijl ze zelf geen seks meer wil). Ze reageert buitenproportioneel, en dat alles omdat een vreemde man haar eens aankeek als een stel botten met een zak eromheen: 'Ze was die blik nooit meer te boven gekomen; ze was opgehouden met haar lichaam samen te vallen: ze zat voortaan in een vreemde huid, een treurig makende vermomming.'

André is op zijn beurt een sullige, aanstellerige vent, op het kinderlijk seniele af. Hij is moedeloos omdat hij politiek niets uitricht. Hij ontbeert 'stamina': pit, vuur. Heel dramatisch denkt hij zelfs dat zijn leven voor niets is geweest, omdat hij op een nuttige manier in dienst had willen staan 'van een zaak die de mensen naar geluk zou voeren'. En doordat de Sovjet-Unie in conflict is met China, is dat mislukt. Welja.

Het gevolg van deze (ouderdoms)clichés is een harde toon. Alsof De Beauvoir het tijdens het schrijven al niet eens was met haar personages. Nicole verbijt haar woede, maar tegelijk komt ze flegmatisch over. Dat wrikt. Zo denkt ze: 'Naarmate ze zich minder in haar lichaam herkende, voelde ze zich gedwongen er meer aandacht aan te besteden.' Je hoort haar knarsetanden, maar ondertussen doet ze gemaakt onverschillig. Dat overtuigt niet.

Blik in de keuken

Ik kan het haast niet geloven: is dit een verhaal van de grote Simone de Beauvoir? Dit is een flauw aftreksel van wat het had kunnen zijn. De Beauvoir zelf ontbeert hier stamina, er zit geen pregnantie in deze novelle, geen nuancering, diepte of pluriformiteit, nochtans haar handelsmerk.

Waarom ligt het verhaal dan toch in de boekhandel? Het kan postuum de concurrentie met andere auteurs niet eens doorstaan. Schrijvers als Patrick Modiano, Jens Christian Grøndahl en Milan Kundera hebben de verwondering over het verdwijnen inmiddels veel knapper gevangen. Zeker de laatste verbeeldde de ondergang van vrouwen magistraal in Identiteit (1997), dat ook gaat over een subtiel sluipend verval in een tevreden huwelijk.

Deze publicatie lijkt dus verdacht veel op zo'n gevalletje waarbij iedere snipper maar gepubliceerd moet worden omdat die van een grootheid komt. Mijn advies: laat Misverstand in Moskou links liggen en ga in het antiquariaat op zoek naar het verhaal dat het verving, 'De gevoelige leeftijd'.

Die novelle heeft niet meer het misverstand als thema, maar de onmacht van een moeder die niet kan accepteren dat haar zoon zijn eigen pad kiest. Een pad dat is ingefluisterd door zijn echtgenote (immers haar concurrente). Nu gaat het pas écht om vergeven en eigen zwaktes onderkennen, én om sluimerende jaloezie. De Beauvoir scherpt het thema daarmee flink aan en maakt de aftakeling akelig schrijnend.

Misverstand in Moskou biedt een inkijkje in de keuken. Het laat mooi zien hoe de schrijfster zich hernam, hoe ze haar feministische ideeën literair vormgaf. Juist doordat De Beauvoir haar vrouwelijke hoofdpersoon in het nieuwe verhaal 'De gevoelige leeftijd' een sterke rol gaf en haar verbetenheid van een bodem voorzag, overleeft die novelle ruimschoots de tijd. De Beauvoir is op basis daarvan nog immer een held. Tja, en Misverstand in Moskou? De Beauvoir was zo wijs het te herschrijven; haar treft geen enkele blaam.