Boek in Vlaanderen onder druk: zin en onzin van Boek.be

Beter dan gehoopt." Twee dagen na de Antwerpse Boekenbeurs klonk directeur André Vandorpe van de belangenorganisatie Boek.be in het vakblad Boekblad hoorbaar opgelucht. De 78ste Boekenbeurs klokte net niet af op 154.000 bezoekers, evenveel als in 2013. Ook de standhouders leken min of meer tevreden: ruim 70 procent verkocht evenveel of net iets meer boeken dan een jaar voordien.

Aan het vaststellen van de start- en einddatum van deze beurs was een uitgebreide consultatieronde door Boek.be voorafgegaan. Traditioneel loopt de beurs van 1 tot en met 11 november en overlapt ze grotendeels de herfstvakantie, dit jaar viel die er bijna integraal buiten. "De meningen waren verdeeld, dus hebben we zelf de knoop moeten doorhakken", zei Vandorpe in Boekblad. "Achteraf heeft onze keuze goed uitgepakt."

Het organiseren van de Boekenbeurs is een van de voornaamste bezigheden van Boek.be. Palaveren in de raad van bestuur over de exacte periode is uitgegroeid tot een klassieker, ook al nam de organisatie een paar jaar geleden al de 'bindende' beslissing dat de beurs plaatsvindt van 1 tot 11 november. "Dat is toen met een meerderheid van 55 procent zo beslist", zegt een insider. "Maar tot vandaag komen de tegenstemmers daartegen in opstand. 'Waarom vindt die beurs niet plaats tijdens de vakantie? Ze luisteren nooit naar ons.'

"Gehakketak is typisch voor de raad van bestuur van Boek.be: wie het bij een stemming niet haalt, voelt zich jarenlang miskend en blijft rondbazuinen dat hij niet gehoord is."

Mexicaans leger

In 2001 verving de met een oubollig imago kampende belangenvereniging van het boekenvak 'De Vereniging ter Bevordering van het Vlaamse Boekwezen' haar naam door het op dat moment razend hippe 'Boek.be'. Vandaag verenigt de organisatie meer dan 400 boekhandelaars, uitgevers en boekenimporteurs.

"Wij willen de boekverkoop in Vlaanderen zoveel mogelijk bevorderen", zegt André Vandorpe. "We ondersteunen onze leden met promotiecampagnes, hebben een kenniscentrum over het boek in Vlaanderen uitgebouwd dat gespecialiseerd is in onderzoek en innovatie en helpen zo onze leden om zich voor te bereiden op de toekomst. Daarnaast probeert Boek.be als lid van het ruimere BoekenOverleg te wegen op het cultuurbeleid. Met succes, want in het nieuwe regeerakkoord van de Vlaamse regering staat dat er eindelijk werk gemaakt zal worden van een gereglementeerde boekenprijs en dat ze aandacht zal hebben voor de onafhankelijke boekhandel."

Het woord 'BoekenOverleg' ontlokt bij een andere insider een schaterlach. "Dat BoekenOverleg bestaat uit Boek.be, Canon Cultuurcel, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Letterenhuis, Stichting Lezen, Vlaams Fonds voor de Letteren en een hele rist andere organisaties. Op de vergaderingen van het BoekenOverleg mag Vandorpe af en toe het woord voeren voor de uitgevers, importeurs en boekhandelaars, voor de rest heeft hij daar niets te zeggen. Terwijl Boek.be net de koepel zou moeten zijn die alles overspant wat met boeken in Vlaanderen te maken heeft.

"Maar de organisatie slaagt er zelfs niet in om haar eigen leden, de uitgevers, importeurs en boekhandelaars, te verenigen. Zij hebben elk hun aparte club die uitsluitend hun eigen belangen dient. Vandorpe staat aan het hoofd van een Mexicaans leger: zijn voornaamste taak is ervoor zorgen dat de leden van zijn raad van bestuur rond één tafel blijven zitten en elkaar niet continu in de haren vliegen."

Eigenbelang eerst

Boek.be overkoepelt drie deelorganisaties: de Vereniging Vlaamse Boekverkopers (VVB), de Vlaamse Uitgeversvereniging (VUV) en de Vlaamse Boekenimporteurs (VBI). Binnen Boek.be kan alleen consensus over een voorstel bereikt worden, als de raden van bestuur van die drie deelorganisaties er eerst hun fiat over gegeven hebben. Een voorstel dat door de drie raden goedgekeurd is, wordt vervolgens besproken in de raad van bestuur van Boek.be. Die raad bestaat naast voorzitter Karel De Boeck (CEO van Dexia) en directeur André Vandorpe uit vertegenwoordigers van de drie deelorganisaties, aangevuld met 'buitenbeen' Jos Vlaminckx, in een vorig leven bedrijfsrevisor bij Deloitte.

"Vlaminckx is er in 2008 bijgehaald om de financiën onder controle te krijgen", zegt insider nummer 1. "Hij had toen het grote voordeel dat hij niets wist van het boekenvak. In het begin wees hij de leden vaak op zaken die niet klopten. Maar gaandeweg werd ook hij lid van de club en paste hij zich aan de algemeen heersende besluiteloosheid aan. Wie dat niet kan, is bij Boek.be geen lang leven beschoren."

Volgens dezelfde insider durven weinig uitgevers hardop te zeggen wat ze echt denken omdat er boekhandelaars aan tafel zitten, en omgekeerd. "Iedereen blijft op de vlakte. De leden van de raad van bestuur verliezen daardoor hun rol van 'bestuurder' uit het oog, verdedigen hun eigen dada's en hebben geen oog voor de gedeelde belangen van het boekenvak.

"Educatieve uitgeverijen hebben een broertje dood aan de boekhandel: zij leveren zelf rechtstreeks aan scholen en willen dat liefst zo houden. Ze hebben veel macht binnen de VUV en liggen aan de basis van veel conflicten bij Boek.be."

Achteroverleunen

In de raad van bestuur van Boek.be primeert het eigenbelang, waardoor er zeer vaak niets wordt beslist. "Sommigen zitten op vergaderingen met gekruiste armen te luisteren, leunen achterover en laten alles passeren. De ene zegt nee, de andere ja, een derde trekt de schouders op. Op het einde kan de voorzitter alleen concluderen: 'We zullen dit punt opnieuw op de agenda plaatsen.' Vervolgens wordt op de volgende vergadering drie maanden later weer helemaal niets beslist."

De leden in de raad van bestuur van uitgeverszijde zijn vaak afhankelijk van hun moederhuizen in Nederland. "Zij moeten eerst met hun bazen in Nederland overleggen. Die kijken vooral naar hun eigen profijt en hebben geen boodschap aan de Vlaamse achterhoedegevechten."

André Vandorpe geeft toe dat de besluitvorming binnen Boek.be voor verbetering vatbaar is. "Daarom zijn we ook op zoek naar een efficiëntere organisatievorm. Op dit moment brengen we de zaak in kaart en bekijken we hoe we transparanter kunnen worden en sneller kunnen inspelen op de vragen en noden van onze deelorganisaties. Tegen begin 2016 moet die nieuwe, eenvoudige structuur op poten staan."

Insider nummer 1 twijfelt of dat zal lukken. "Onder leiding van een externe consultant denkt de raad van bestuur nu na over de werking en de doelstellingen van de vereniging. Maar over het belangrijkste thema, een efficiënte 'eenheidsstructuur', raken ze het niet eens. Want dan moeten uitgevers, boekhandelaars en importeurs eerst hun eigen club opdoeken. De koudwatervrees voor zo'n eenheidsstructuur is het grootst bij uitgevers. Ze vrezen dat niet alleen hun uitgeverij, maar ook hun eigen persoontje aan belangrijkheid zal inboeten."

Zeven jaar geleden ruilde Johan Vandenbroucke zijn bestaan als literair journalist in voor dat van boekhandelaar. 'Zijn' De Zondvloed groeide snel uit tot een florerende, toonaangevende stem binnen het Vlaamse boekenvak. Hij is lid van de VVB, de boekverkopersbond, en daardoor automatisch ook van Boek.be. "Ik blijf lidgeld betalen om een heel praktische reden", zegt hij. "Daardoor krijg ik mijn abonnement op Boekenbank, de databank met alle Nederlandstalige boeken, voor de helft van de prijs. Het lidgeld van Boek.be bedraagt minder dan de korting die ik bij Boekenbank krijg. Als dat ooit verandert, zeg ik mijn lidmaatschap op. Boek.be is veel geblaat en weinig wol. Ze sturen voortdurend mails waarmee ik niets kan aanvangen en organiseren nutteloze werkgroepen."

Is er dan niemand in heel het boekenvak die Boek.be nog ernstig neemt? "Zogoed als niemand", zegt insider 2. "De vereniging heeft haar representativiteit verkwanseld. Ze zijn goed in technische deelopdrachten zoals Boekenbank, maar de belangen van het boek verdedigen ze allang niet meer."

Schuldenlast

De jaarrekeningen van Boek.be van 2013 en 2012 leren dat ook de rentabiliteit van de vereniging voor verbetering vatbaar is. In 2013 leed Boek.be 141.456 euro verlies en torste ze een schuldenlast van 631.297 euro, een jaar eerder bedroeg het verlies 76.553 euro en klokte de schuldenlast af op 401.009 euro.

De negatieve cijfers zijn volgens directeur Vandorpe een rechtstreeks gevolg van de economische crisis. "Een aantal uitgeverijen en boekhandels hebben die crisis niet overleefd en zijn verdwenen. Daardoor hebben we minder leden en innen we minder lidgeld. De nieuwe organisatiestructuur waarover we nu aan het brainstormen zijn, is ook een gevolg van dat krimpende budget."

Vorig jaar werd voor 61.813 euro aan lidgelden geïnd (wat neerkomt op een gemiddelde van ongeveer 150 euro per lid). In 2012 bedroeg het totale lidgeld amper 22.653 euro, terwijl Boek.be wél 24 mensen in dienst heeft. Hoe valt dat te rijmen? André Vandorpe: "De lidgelden bedragen van oudsher maar een fractie van onze inkomsten. Aangezien Boek.be geen structurele subsidies ontvangt, moeten we onze middelen uit de markt halen."

Waar komt de schuldenberg vandaan? André Vandorpe: "Die heeft deels te maken met de structuur. De Boekenbeurs is onze grootste inkomstenbron. Als een paar jaar na elkaar minder bezoekers komen opdagen, weegt dat zwaar én cumulatief door op onze financiën."

Insider 1 is formeel: zonder Boekenbeurs is Boek.be ten dode opgeschreven. "De vereniging huurt Antwerp Expo en verhuurt standplaatsen tegen kostprijs door aan uitgevers en aan een paar boekhandelaars. De opbrengst van de ticketverkoop gaat integraal naar Boek.be. Het jaar dat het bezoekersaantal onder 150.000 zakt, zit de organisatie met een immens probleem."

Boek(enbeurs).be

Boek.be investeert veel tijd in het organiseren van de beurs. André Vandorpe: "De Boekenbeurs lijkt op een machine die op het gepaste moment door ons op gang getrokken wordt en daarna haar plan trekt, maar niets is minder waar: elk jaar opnieuw moeten we ze heruitvinden."

Net daar knelt de schoen. Insider 1: "Bij boekhandelaars en auteurs leeft de indruk dat Boek.be alleen maar tijd heeft voor de Boekenbeurs. Uitgevers stellen die beurs graag voor als dé reclamecampagne voor Het Boek, want dan staan kranten en tijdschriften bol van het boekennieuws."

Insider 2: "Terwijl op die Boekenbeurs de belangen van de boekhandelaars geschaad worden. De uitgevers verkopen rechtstreeks aan de consument en beweren steevast dat ze daar geen stuiver aan verdienen. 'Integendeel, we moeten er nog geld bovenop leggen.' Maar waarom blijven ze het dan toch doen als het zo een zinloze, verlieslatende bezigheid is? De boekhandels zullen die boeken wél met veel plezier verkopen.

"Onder druk van de crisis zijn Nederlandse uitgevers bezig met een grote schoonmaak in hun Vlaamse dochtermaatschappijen, denk maar aan De Bezige Bij Antwerpen. Veel van die satellietbedrijven werden gerund door managers die stamden uit het boekenvak van voor de euro. Ze hadden niet door dat de grenzen tussen Nederland en Vlaanderen verdwenen zijn en bleven zich verliezen in achterhoedegevechten. In Nederland begrijpen ze de 'werking' van een club als Boek.be niet. De succesvolle Boekenbeurs vinden diezelfde Nederlandse uitgevers dan weer wel interessant."

André Vandorpe gelooft niet dat het Vlaamse uitgeverslandschap herleid zal worden tot Nederlands dertiende provincie. "Onze vereniging telt ook een paar grote, sterke Vlaamse uitgevers", zegt hij. "Wij organiseren echt veel meer dan alleen maar die boekenbeurs; kijk maar naar de collectieve acties en evenementen die wij elk jaar rond het boek opzetten, zoals de Herman De Coninckprijs, de Poëzieweek, de Boekenweek, de Boekenleeuw en Boekenpauw, de Gouden Boekenuil, de Debuutprijs..."

Ruziemaken

"Ik denk ook niet dat de 24 werknemers van Boek.be helemaal niets doen", zegt Johan Vandenbroucke. "Ik ben ervan overtuigd dat ze van zichzelf vinden dat ze hard werken. Alleen merk ik daar als boekhandelaar niets van. In Vlaanderen leven te veel mensen van het boekbedrijf zonder zelf iets te produceren. Hun voornaamste bijdrage bestaat uit vergaderen. Dat geldt zowel voor Boek.be als voor het zogenaamde 'literaire middenveld'. Allerlei vlijtige liesjes nemen in die organisaties de telefoon op om te zeggen dat andere mensen in vergadering zijn. Zij worden door de samenleving betaald, terwijl boekhandels en uitgevers alle zeilen moeten bijzetten en auteurs amper de eindjes aan elkaar kunnen knopen.

"Het Vlaams Fonds voor de Letteren organiseerde onlangs een trip naar kleine Londense boekhandels. Daar waren ook een paar mensen van Boek.be bij. Diezelfde mensen zijn nog nooit in mijn boekhandels in Mechelen en Roeselare op bezoek geweest. Het stoort me dat ze er op zo'n plezierreisje wel als de kippen bij zijn, maar de weg naar hun eigen leden niet vinden. Directeur Andre Vandorpe en de secretaris van de boekverkopersbond hebben nog nooit een voet in De Zondvloed gezet. Blijkbaar ben ik niet belangrijk genoeg voor de organisatie die mijn belangen moet verdedigen."

Heeft Boek.be nog toekomst? "Ik vraag het me af. De successen uit het boekenvak van de laatste tien jaar hebben niets met Boek.be te maken. De belangrijkste strijd, die om de vaste boekenprijs, hebben ze jaren geleden verloren. Het voor boekhandels belangrijke gevecht voor bibliotheekkortingen hebben ze zelfs nooit gevoerd. Nu zitten we in een situatie dat de maatschappij bibliotheken subsidieert die onmenselijke kortingen eisen bij boekhandelaars. De belangenorganisatie Boek.be had geen tijd om die strijd te voeren. Ze had het te druk met het organiseren van de Boekenbeurs en met onderling ruziemaken."

Volgende week: zin & onzin van literair uitgeven in Vlaanderen