Direct naar artikelinhoud

Mens wordt mol

Nu de bovenkant van de aardkorst stilaan volgebouwd raakt, richten architecten en stadsplanners hun blik naar beneden. Ongebruikte metrotunnels worden concertzalen, fietspaden en CO2-neutrale moestuinen.

Voor wie een concert écht underground mag zijn, boekt volgende maand best een ticket naar Londen. Dan opent een splinternieuwe concertzaal op de plek waar ooit de Londense metro werd geboren. Inderdaad, 23 meter onder de grond. Of liever, onder de Theems. Het nieuwe podium werd eigenlijk ontworpen in 1825 door meesteringenieur Marc Brunel en zijn zoon Kingdom - geen artiestennaam - als Grand Entrance Hall van de Thames Tunnel. Dat was de allereerste tunnel ooit onder een bevaarbare rivier. Bij de opening in 1843 was de hal met majestueuze slingerende trappen deplace m'as-tu-vuvan zijn tijd. Duizenden mensen troepten hier samen om te dansen, iets te eten of naar de acrobaten, degenslikkers en koorddansers te komen kijken.

Toen de voetgangerstunnel in 1865 ingepalmd werd door de eerste metrotreinen, raakte de hal in onbruik. Tot op de dag van vandaag rijden er treinen door de victoriaanse tunnel van Wapping naar Rotherhithe, in Zuidoost-Londen. Maar de hal bleef al die tijd verstopt onder de straatstenen.

Dat is nu verleden tijd. Het Londense architectenbureau Tate Harmer maakte de vergeten parel opnieuw toegankelijk door een ingenieus ontwerp. "Ondergronds bouwen is een uitdaging," zegt architect Jerry Tate van Tate Harmer, "zeker op het vlak van toegankelijkheid. Vergelijk het met een flessenschip: een grote ruimte met een kleine toegangsdeur. Omdat die deur op 6 meter hoogte zit, moest al het materiaal naar beneden getakeld worden. Maar het was fantastisch om op zo'n historische plaats iets te realiseren."

De hal is een beschermd monument, dus mocht er niet aan de muren geraakt worden. De spectaculaire nieuwe trap staat dan ook vrij in de ruimte. Tate: "Van de muren bleven we wijselijk af. Die zijn nog altijd nog zwart als roet, van de oude stoomtreinen."

Tunnelgroente

Deze voormalige ontvangsthal is maar een topje van de ijsberg. Onder de Londense straten ligt het vol ongebruikte infrastructuur: sporen, perrons en zelfs volledige stations. Geen toeval. De Tube - het Londense koosnaampje voor de metro - is de oudste ter wereld en nog altijd een van de meest uitgebreide.

Al in 1860 begon de bouw ervan. En nu weer loopt de Britse hoofdstad voorop in de metrotunnelinnovatie. In Zuid-Londen is er Zero Carbon Food: een boerderij 33 meter onder straatniveau. De oude metrotunnels onder Clapham High Street werden tijdens de Tweede Wereldoorlog als schuilkelder gebruikt en vinden nu hun derde leven. Met behulp van hydrocultuur, ledverlichting en ventilatoren worden hier sinds vorig jaar CO2-neutrale kruiden en groentescheuten geweekt, de zogeheten microgreens. Van de 550 vierkante meter oogsten ze dagelijks 700 doosjes kruiden en scheuten die ze verkopen onder het merk Growing Underground. Dankzij de weinige voedselkilometers liggen die binnen de vier uur bij hun klanten: markten en restaurants. Binnen twee jaar willen ze uitbreiden tot 2.200 vierkante meter. En ze hebben plannen om internationaal te gaan in Duitsland, Scandinavië én Antwerpen.

Wellicht zijn ook de mannen van het wereldwijd vertakte architectenbureau Gensler al in Antwerpen geweest. Hun London Underline-plan om van ongebruikte metrotunnels een fietsnetwerk te maken, zou best geïnspireerd kunnen zijn op de Sint-Annatunnel.

"Nu Londen drukker bevolkt is dan ooit, moeten we creatieve oplossingen bedenken om de bestaande infrastructuur optimaal te gebruiken", zegt Gensler-directeur Ian Mulcahey. "Het is toch ongelooflijk dat we dit uitgebreide ondergronds potentieel gewoon onbenut laten. Door slapende metrotunnels en stations aan te passen, creëer je snel en eenvoudig een groot netwerk naast het bestaande bovengrondse aanbod. Omdat je de tunnels kunt bereiken via de huidige metrostations, is het ook niet nodig om aparte, en dus dure ingangen te maken. Met je eigen fiets kun je er dus niet in. Daarom werken we met de bekende blauwe Boris-bikes."

Naast de fiets- en voetpaden moet het ondergronds een levendige boel worden met cafeetjes, winkels, tentoonstellingen, pop-ups en ophaalpunten van online gekochte spullen. Aanvankelijk werd het plan afgewimpeld als te utopisch, maar nu zijn er toch enkele wijken in Londen die het plan serieus bekijken. En de Londense burgemeester Boris Johnson beloonde het idee met een London Planning Award voor het beste conceptuele project.

Moest London Underline er ooit komen, dan slaan ze een hele zwerm vliegen in één klap. Om de metro te ontlasten en de files terug te dringen, wordt fietsen nu gepromoot. Maar zelfs de meest heldhaftige tweewieler heeft last om zijn plekje in de overvolle straten te veroveren. Haast dagelijks zijn er dodelijke aanrijdingen.

Slapend fortuin

Bovendien is het in Londen ondoenlijk om betaalbare winkel- of horecaruimte te vinden. Voor starters kan de ondergrondse optie interessant zijn. "Bovendien", zegt Mulcahey trots, "is het systeem volledig zelfvoorzienend dankzijkinetic pavement: een wegbekleding die via voetstappen en wrijving van fietsbanden energie opwekt. Ruimschoots voldoende om alles te verlichten en van stroom te voorzien."

Ook de Londense vervoersmaatschappij zelf begint het fortuin van hun slapend vastgoed in te zien. Veel ongebruikte stations liggen in peperdure stukken Londen. In mei vorig jaar wilden ze Down Street Station in Mayfair openen. Ondernemer en ex-bankier Ajit Chambers klaagde de Londense metro prompt aan voor ideeënroof. Chamber is met zijn bedrijf The Old London Underground al sinds 2009 bezig om van de spookstations toeristische trekpleisters te maken. De zaak ligt momenteel bij de rechtbank.To be continued!

Het moet de Franse politica Nathalie Kosciusko-Morizet geïnspireerd hebben. In haar race naar de Parijse burgemeesterssjerp klopte ze aan bij architecten Manal Rachdi (OXO Architects) en Nicolas Laisné (Laisné Associés). Of ze de zestien in onbruik geraakte metrostations wilden hertekenen.

Nu worden die af en toe gebruikt als filmset, bijvoorbeeld voorAmélie Poulain, maar Rachdi en Laisné hadden grootstere ideeën. In het oude station l'Arsenal zagen ze een zwembad. Elders tekenden ze een theaterzaal, een kunstgalerie en een restaurant. Ook een nachtclub behoorde tot de opties. Ideaal inzake geluidsoverlast.

Dat idee vond trouwens ook ingang in Antwerpen. In mei vorig jaar opende de nieuwe club Ampère in een leegstaande ruimte onder de sporen richting het Centraal Station. Wie hier uit zijn dak staat te gaan, hoort af en toe een trein voorbij denderen.

Een ander idee van Rachdi en Laisné was ondergronds groen. Via uitsparingen in het dak krijgt het park voldoende zonlicht en frisse lucht. Helaas verloor Kosciusko-Morizet de verkiezingen en zette haar concurrente deze ambitieuze ondergrondse plannen in de koelkast.

In New York zijn ze wel hard bezig het allereerste ondergrondse park ter wereld maken: de Lowline. Het ondergrondse groen is levensvatbaar dankzijremote skylight: een ingenieus systeem van reflectoren en optische vezels die natuurlijk zonlicht kunnen transporteren. Momenteel is in de afgedankte tunnel in Lower East Side - niet ver van Williamsburg Bridge - een proefversie te zien.

Behalve de ideale plek voor tests, is het ook een manier om mensen warm te maken voor het project. Tot nu toe financierden oprichters James Ramsey en Dan Barasch alles met crowdfunding. Om hun ambitie waar te maken - openen in 2018 - willen ze 50 miljoen dollar (zo'n 45,8 miljoen euro) inzamelen.

Deephouse

Sporten, naar muziek luisteren, wandelen, groenten kweken, ons verplaatsen: dat vinden we allemaal prima onder de grond. Maar gaan we er ooit ook wonen? Is de omgebouwde metrotunnel de gedoodverfde opvolger van de loft in een voormalig pakhuis? Het bebouwbaar oppervlak wordt alvast steeds schaarser, en dus duurder. Toch valt ondergronds wonen bij de meesten niet in goede aarde. Er zijn zeker believers, al gaat het dan vaak om half ondergronds, dus met minstens één gevel bovengronds.

"In onze volgepakte steden vol hoogbouw kan ondergronds zeker een interessant alternatief bieden, het heeft veel voordelen", aldus architect Jerry Tate. "De temperatuur is er constant, het is heel solide en je kunt zo groot bouwen als je wilt, zonder visuele impact. Het verrassingseffect als je een grote, grotachtige ondergrondse ruimtes binnenkomt, geeft de plek iets magisch. Maar er zijn technische hobbels, zoals verlichting en afwatering."

Ook zijn Belgische collega Jan Keymis van Hippo Architecten ziet de mogelijkheden. De Limburger deed na zijn studies een tweejarig onderzoek naar ondergronds wonen. "Ik spreek liever van 'aardebedekt wonen': daarin zit een heel spectrum van volledig ondergronds tot alleen het dak bedekt met grond. Daardoor ontstaan nieuwe oplossingen voor traditioneel onbebouwbare percelen, zoals een te steile helling of veel geluidsoverlast. Wie vlakbij Zaventem woont - of naast een spoorweg of autosnelweg - zal in een aarde bedekt huis wel rustig kunnen wonen.

"Dat ondergrondse woningen donker en vochtig zijn, is een hardnekkig misverstand. Met de juiste ingrepen is het juist erg licht en comfortabel. Bovendien zijn dit type huizen energiezuinig dankzij de stabiele omgevingstemperatuur. Een ander voordeel is het beperkte onderhoud, ook omdat extreem weer zoals storm of hagel geen impact heeft. Maar ook om puur esthetische redenen is aarde bedekt wonen interessant. Zo kreeg ik ooit de vraag van een kasteeleigenaar die een galerie wilde beginnen. Aan een kasteel zet je natuurlijk geen veranda. Dus tekende ik een onzichtbare uitbreiding die verbonden was met de kelder."

Coole koelkast

Voor wie dit nog een brug te ver is, komt het Nederlandse designmerk Weltevree met een leuke oplossing. Hun Groundfridge is een grote inloopfrigo die je ingraaft in je tuin en die geen stroom verbruikt. Een alternatief voor de kelder die in veel moderne huizen ontbreekt en met de capaciteit van 20 frigo's.

En voor wie het wat meer mag zijn, moet misschien eens aankloppen bij de MIVB in Brussel. Toen in de jaren 60 de metro van start ging, waren de ambities groter dan de portefeuille. Er werden talloze tunnels gegraven met het oog op latere uitbreiding van het net. Door geldgebrek kwam het nooit zover, waardoor er nu ondergronds meer leegstand is dan bovengronds.

Ook in veel metrostations zijn er megazalen die gewoon leegstaan. Laten we hopen dat er in de aanloop van de volgende verkiezingen in 2018 watambitieuze plannen opduiken.