Direct naar artikelinhoud

De staat heeft geen zaken met wat tussen je benen zit

Over anderhalf jaar zou ook in ons land een nieuwe transgenderwet in werking moeten treden die niet langer in strijd is met de mensenrechten. Juristen zien er de eerste stap in naar een maatschappij waarin de scheiding tussen m en v juridisch helemaal wegvalt.

In bijna alle landen deelt de wet ons van bij de geboorte juridisch in volgens 'man' of 'vrouw'. Het lijkt een evidentie, maar dat is het niet. Want steeds meer mensen laten horen zich niet thuis te voelen in het hun toegewezen hokje. Die groep krijgt nu meer aandacht van wetgevers. Zo ondernemen minstens twintig landen pogingen om achterhaalde wetgeving, die op sommige punten in strijd is met de mensenrechten, te vervangen door humanere wetten.

Want jezelf man of vrouw of anders voelen en het uitdrukken van je genderidentiteit, is een fundamenteel recht. Ook al strookt die genderidentiteit niet met je geboortegeslacht. Zo beschouwt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens je genderidentiteit als een van de meest intieme elementen van je privéleven.

In Argentinië, Ierland, Malta, Denemarken en Noorwegen kun je al juridisch van hokje veranderen via zelfbeschikking. Maar veel landen zitten nog aan het andere uiteinde van dat spectrum. Voor een wettelijke verandering van voornaam en geslacht eisen ze een attest van een psychiater en moet je een hormoontherapie, geslachtsoperatie en sterilisatie ondergaan hebben. Die eisen druisen regelrecht in tegen de rechten van de mens.

Tot nu toe is dat ook hier het geval. In de praktijk leidt dat tot pijnlijke situaties. "Een significant deel van de transpersonen wenst immers geen geslachtsoperatie", zegt Els Elaut (UZ Gent), psycholoog-seksuoloog gespecialiseerd in gender. Omdat ze de risico's te groot vinden of de medische kosten niet kunnen betalen of omdat ze die behoefte echt niet voelen. Iemand die geboren werd met een vrouwenlichaam en zich mannelijk voelt, kan zich helemaal goed voelen met hormonen en wenst niet noodzakelijk een verwijdering van de eierstokken of de creatie van een penis.

Juridische erkenning van hen kan echter nog niet. Momenteel blijven deze mensen, die er vaak al anders uitzien dan hun geboortegeslacht veronderstelt, tegen problemen aanlopen. Bij controles ontstaat verwarring over hun identiteit, wat niet zelden leidt tot schending van de privacy.

Sommigen gaan dan toch maar over tot medische ingrepen, omdat het de enige optie is om juridisch erkend te worden.

Reflectietermijn

Maar er is verandering op komst. Internationaal groeit de consensus dat niemand gedwongen mag worden om een medische behandeling te ondergaan als voorwaarde voor wettelijke erkenning van de genderidentiteit. Steeds meer landen schaffen die eis dan ook af. Zo verdween in onder andere Duitsland, Italië, Polen en Portugal de sterilisatie-eis. In Nederland moet een deskundige nog vaststellen dat je overtuiging tot het andere geslacht te behoren 'blijvend van aard' is. In Frankrijk zijn medische ingrepen en sterilisatie weggevallen als voorwaarde.

Bij ons keurde de ministerraad op 9 december een wetsvoorstel goed van justitieminister Koen Geens (CD&V) en staatssecretaris voor Gelijke Kansen Elke Sleurs (N-VA) dat een einde maakt aan de zware medische eisen. Het voorstel, dat nu door de Raad van State wordt doorgelicht en daarna naar het parlement moet, gaat verder dan in veel andere landen. Als het wet wordt, dan zijn hormoontherapie, genitale chirurgie en sterilisatie niet meer verplicht. Wel zul je moeten aantonen dat je je door een erkende transgenderorganisatie goed hebt laten informeren over de impact van een voornaams- of geslachtswijziging.

Via de burgerlijke stand kun je dan in twee stappen de verandering laten registreren. Daartussen is een reflectietermijn van drie tot zes maanden voorzien. 'Terugkeren' kan enkel nog via een procedure voor de familierechtbank. "Dat is een rem om te voorkomen dat mensen er al te lichtzinnig mee zouden omspringen en om identiteitsfraude tegen te gaan", zegt professor familierecht Gerd Verschelden (UGent). Al acht hij die vrees ongegrond. "Je hoort dat vrouwen positief gediscrimineerd worden in raden van bestuur en op kieslijsten. De nieuwe regeling zou daarom tot bedrog kunnen leiden. Maar een zinnig mens zal zich niet enkel voor professioneel profijt officieel outen als transpersoon en een valse aangifte doen om vrouw te kunnen worden."

Een ander sterk punt vindt Verschelden dat er nu ook voor minderjarigen een oplossing zou komen. Voortaan zou je vanaf je 12de van voornaam en vanaf je 16de juridisch van geslacht kunnen veranderen. Ook positief is dat je na de wijziging nog kinderen mag krijgen. Daarvoor is een nieuw afstammingsrecht op komst. "In die zin is dit echt een progressief voorstel", zegt Verschelden.

Derde geslacht

Toch is er ook kritiek. Het blijft immers een binair m/v-systeem dat geen rekening houdt met de duizenden mensen in ons land die zich niet eenduidig vrouw of man voelen. Voor de wet moet je altijd kiezen tussen m of v, waardoor zij uit de boot vallen.

Een dozijn landen - vooral Aziatische - heeft daarom een 'derde geslacht' ingevoerd. In India, Pakistan, Thailand, Nepal, Japan en de Filipijnen bestaan categorieën als 'x', 'ander', 'transgender' en zelfs 'eunuch'. Doorgaans gaat het om specifieke culturele groepen die al eeuwen aanvaard zijn als man noch vrouw, zoals de kathoeys in Thailand.

In Japan bestaat er een neutrale x voor wie geen m of v op zijn identiteitskaart wil en dat is ook zo in Denemarken, Australië, Nieuw-Zeeland en zopas ook Noorwegen. Omdat de maatschappij meer richting x evolueert, raadt Europa de nationale parlementen aan een derde genderkeuze in te voeren.

"In België zijn de geesten daar nog niet rijp voor", zegt Verschelden. "Al wordt er wel al gedacht aan geslachtsneutraal afstammingsrecht, waarin geen onderscheid meer zou bestaan tussen vaderschap en moederschap en het kind 'ouder 1' en 'ouder 2' zou hebben."

Een derde geslacht zou mogelijk stigmatiserend kunnen werken. Sommige transpersonen verzetten zich er om die reden tegen.

Een nog verregaandere optie acht de specialist waarschijnlijker: géén juridische geslachtscategorieën meer. "Op lange termijn denk ik dat we daarnaartoe gaan", zegt Verschelden. "Het binaire systeem, dat begin 19de eeuw is ingevoerd, staat vooral in het Burgerlijk Wetboek om de toenmalige discriminatie van vrouwen in stand te houden en juridisch te verankeren. Mannen hadden toen veel meer rechten."

Net daarom moeten we af van geslachtsregistratie bij de geboorte, vinden ook anderen. Autoriteiten hebben niets te maken met wat er tussen je benen zit en in welke mate je je al dan niet man of vrouw voelt en wilt identificeren. Er lijken niet meteen juridische redenen te zijn om dat binaire systeem te behouden, zo luidt de redenering.

"Klopt", zegt hoogleraar familierecht Frederik Swennen (Universiteit Antwerpen). Op den duur zullen je geslacht en gender even privé zijn als je politieke of religieuze overtuiging. "Toen ik niet eens zo lang geleden begon aan de universiteit, moest je op een formulier invullen of je katholiek of niet-katholiek was. Vandaag is dat ondenkbaar. En nu evolueren we naar een tijd waarin het ondenkbaar zal zijn dat je aan een overheid of instantie je geslacht moet onthullen."