Rambo & Reagan, Batman & Bush
Superheldenfilms zijn niet zomaar onschuldig entertainment. Batman & co. redden de wereld niet alleen van de ondergang, hun cape dekt ook een neoconservatieve lading. Spiderman als medestander van George W. Bush? In zijn proefschrift bekijkt de Nederlands-Amerikaanse onderzoeker Dan Hassler-Forest het fenomeen van de superheld door een politiek-ideologische bril.
Toen in 2002 de film Spiderman uitkwam en zowat elke recensent de link met 9/11 legde, begon er bij de Nederlands-Amerikaanse onderzoeker en docent Engelse taal en cultuur Dan Hassler-Forest iets te dagen. Hoe kwam het dat zowat iedereen de film koppelde aan politiek en ideologie, terwijl die niet eens expliciet naar de aanslagen verwees?
“Ik ontdekte een link met de actiefilms uit de jaren tachtig”, vertelt de onderzoeker. “Actiehelden als Rambo en acteurs als Sylvester Stallone en Arnold Schwarzenegger waren de rechtstreekse belichaming van het Reaganregime en de films pasten helemaal in het voornemen van de president om Amerika een nieuwe richting en gevoel van identiteit te geven. Reagan kaapte de figuur van Rambo ook schaamteloos. Zo zei hij tijdens de persconferentie na de vrijlating van de in Libanon gegijzelde Amerikanen in 1985: ‘Ik heb gisteren naar Rambo gekeken. Nu weet ik wat ik volgende keer moet doen als dit gebeurt.’ Verrassender is dat het ook omgekeerd werkt. Superheldenfilms gaan over de strijd van het absolute goed tegen het absolute kwaad en dat is precies hoe George W. Bush de strijd tegen het terrorisme aan zijn bevolking voorstelde.”
Net daarover gaat het proefschrift dat Hassler-Forest vandaag verdedigt aan de Universiteit van Amsterdam: hoe de superheldenfilms na 9/11 de Bushdoctrine ondersteunen. “De Batmanfilm The Dark Knight uit 2008 is een typevoorbeeld. Superheld Batman staat voor de supermacht Amerika en moet The Joker verslaan. Die symboliseert een nieuwe vorm van kwaad: het 21ste-eeuwse terrorisme. Hij is niet uit op geld of macht, nee, hij wil gewoon de wereld zoals die nu bestaat ten onder zien gaan. Daarom laat Batman zijn strikte morele code voor een deel varen. Zo houdt hij The Joker gevangen en martelt hij hem. De link met Bush is duidelijk. Nood breekt grondwet als je geconfronteerd wordt met een ‘as van kwaad’.”
Conclusie: The Dark Knight praatte en keurde de Bushdoctrine goed. Maar hoe bewust gebeurt dat allemaal? Houden filmmakers er doelbewust een verborgen neoconservatieve agenda op na? “Ze spelen vooral in op de tijdsgeest”, zegt de promovendus. “In tijden van crisis voelen mensen zich verloren en laven we ons aan dat soort eenkennige verhalen. We houden van de idee dat een man in een blauwe maillot ons komt redden van het kwaad en op een gewelddadige manier onze vijanden verslaat. Dat is het Messiascomplex waar we met zijn allen aan lijden. Superheldenfilms brengen niet voor niets miljarden euro’s op.”
Zwarte superheld
Niet dat zoveel kijkers die bedenkingen maken. Zij kijken toch alleen maar vanwege de special effects en de coole plotwendingen? Net daar schuilt het gevaar, vindt Hassler-Forest. “Als we naar een arthousefilm gaan kijken, dan zetten we bewust onze ideologische radar aan. We weten dat we zullen moeten nadenken en dat ons een complex verhaal over een complexe wereld wacht. Bij populaire films is dat niet zo. We krijgen de boodschap onze hersenen aan de kassa achter te laten en ze na de film weer op te pikken. Dat is veel gevaarlijker. De ideologische boodschap sluipt toch binnen, maar we zijn ons er niet van bewust.”
Als je de lijn doortrekt, zou je kunnen denken dat nu Obama in het Witte Huis zit, het gevaar is geweken. Maar zo eenvoudig is het volgens de onderzoeker niet. “Het neoconservatisme en - vooral - het kapitalisme is te zeer ingebed in onze westerse wereld. Velen hadden verwacht dat het bewind van Obama een belangrijk keerpunt zou markeren, maar er is verbazingwekkend weinig veranderd. Kapitalisme is dan ook niet zomaar omkeerbaar. Een zwarte superheld? Het is wellicht nog niet voor meteen.”