Direct naar artikelinhoud

De terreur in het hoofd van de 'Boston bomber'

De aanslag op de marathon van Boston was nooit gebeurd als de oudste dader, Tamerlan Tsarnaev, naar de psychiater was gestuurd in plaats van naar de imam. Dat is de conclusie na vijf maanden onderzoek van de krant The Boston Globe. Of hoe de American dream van de familie Tsarnaev omsloeg in een American nightmare.

"Een godsdienstwaanzinnige die zijn orders ontving of zich liet inspireren door Zuid-Russische islamisten." Zo luidt het oordeel van de FBI over Tamerlan Tsarnaev, de 26-jarige Amerikaans-Tsjetsjeense jongen die samen met zijn zeven jaar jongere broer Dzhokhar op 15 april 2013 op de marathon van Boston twee snelkookpanbommen liet ontploffen. Drie mensen kwamen daarbij om, 260 anderen raakten gewond. Vier dagen later werd Tamerlan in een vuurgevecht met de politie gedood. Dezelfde dag werd de zwaargewonde Dzhokhar gearresteerd.

Journaliste Patricia Wen van de krant The Boston Globe begon te twijfelen aan Tamerlans voor de hand liggende islamistische motief toen ze in de zomer van 2013 kennismaakte met Donald Larking, een 67-jarige bekeerling. Larking had pas op latere leeftijd het katholicisme ingeruild voor de islam. "De druppel die de emmer deed overlopen, waren de afschuwelijke verhalen over seksueel misbruik door priesters." Elke vrijdag ging hij trouw naar de moskee in Cambridge, Massachusetts. Daar leerde hij Tamerlan Tsarnaev kennen, een ex-bokser die graag met zijn gespierde torso liep te pronken. De bejaarde, gehandicapte Larking raakte bevriend met de jonge, vrome migrant uit Zuid-Rusland. "We praatten over alles: van politiek tot religie", zegt Larking. "Tamerlan geloofde dat alleen de Koran het enige ware woord was."

Larking vond in Tsarnaev een medeaanhanger van wilde complottheorieën. "Hij was er net als ik rotsvast van overtuigd dat de aanslagen van 9/11 een inside job waren." Tamerlan Tsarnaev vertelde Larking ook dat hij al jaren stemmen in zijn hoofd hoorde. "Op de meest onverwachte momenten sprak 'iemand' hem aan. Hij zei dat die stem aanvoelde 'alsof er twee mensen in hem zaten'. Hoe ouder hij werd, hoe gebiedender die stem klonk."

Patricia Wen schrijft voor The Boston Globe voornamelijk over gezondheidsissues. De symptomen die Larking beschreef, deden haar aan schizofrenie denken. "Wat als de aanslag op de marathon van Boston niet aangedreven was door jihadisten, maar door de stemmen in Tamerlans hoofd?" Wen sprak erover met haar collega's Sally Jacobs en David Filipov en samen besloten ze dieper te spitten in de geschiedenis en de psyche van Tamerlan Tsarnaev.

In de lente van 2002 arriveerden de Tsarnaevs in Amerika. Vader Anzor had alleen het telefoonnummer van een landgenoot, Chassan Baiev, die een jaar later hoge ogen zou gooien met De eed, waarin hij zijn ervaringen als chirurg in het belegerde Grozny te boek stelde. "Anzor belde me en zei: 'Help me alsjeblief. We kennen hier niemand", herinnert Baiev zich. In de beste Tsjetsjeense traditie gaf hij de familie onderdak tot ze een maand later een appartement vond in Cambridge.

Vader Anzor vond snel werk als autohersteller en het echtpaar Tsarnaev leek zich goed te integreren in de buurt. De Tsarnaevs werden ook graag geziene gasten in de Tsjetsjeense gemeenschap van Boston en omgeving. "Anzor en zijn vrouw Zubeidat zagen er altijd uit als om door een ringetje te halen", zegt de Tsjetsjeense Anna Nikaeva, die in Boston een rusthuis uitbaat. "Met haar hoge hakken leek Zubeidat wel op weg naar de catwalk te zijn. Anzor droeg mooie pakken en was een knappe, verzorgde man. Ze hadden grootse plannen voor hun kinderen."

De Tsarnaevs hadden twee zonen en twee dochters, maar verwachtten vooral van hun eerstgeboren zoon Tamerlan veel. Anna Nikaeva: "Vader en moeder Tsarnaev idealiseerden hem. Hij kon niets verkeerd zeggen of doen." Maar ook Nikaeva was onder de indruk van Tamerlans welgemanierdheid. "In de zomervakanties hielp hij vaak in het rusthuis. Hij kon uitstekend overweg met de meest hulpbehoevende bejaarden." Groot was dan ook haar verbazing toen moeder Zubeidat haar in 2008 in vertrouwen nam en vertelde over de psychische problemen van haar zoon. "Tamerlan had haar gezegd dat er twee mensen in hem leefden. Ik raadde haar aan om met hem naar een dokter te gaan. Maar Zubeidat vond dat niet nodig. 'Nee, alles is goed met hem.' Ze kon geen kritiek op hem verdragen."

Voor hun zoon zochten de Tsarnaevs geen hulp, terwijl ze tussen 2003 en 2005 wel zelf elke maand op spreekuur gingen bij Alexander Niss, een Amerikaanse psychiater met Russische roots. "Anzor vertelde me dat hij tijdens de oorlog in Tsjetsjenië door de Russen gevangen was genomen en gefolterd", zegt Niss. "Hij ondervond daar veel hinder van in zijn dagelijkse leven. Zo leed hij aan slapeloosheid en had hij chronische hoofdpijn. Anzor was echt ziek."

Na de aanslagen in Boston en de klopjacht op de gebroeders Tsarnaev moest Anna Nikaeva meteen terugdenken aan die keer dat Zubeidat haar in vertrouwen nam. Nikaeva sprak met haar man Makhmud Mazaev, een dokter, over de 'kwade stemmen' in Tamerlans hoofd. "Ik dacht meteen aan schizofrenie", zegt Mazaev. "Toen hij die aanslagen pleegde, was hij mentaal ziek."

Net als de meeste Tsjetsjenen waren de Tsarnaevs aanhangers van het soefisme, de gematigde mystieke beweging in de islam. Hun eerste maanden in de VS bezochten ze de moskee alleen bij speciale gelegenheden. "Maar de aanpassing aan hun nieuwe Amerikaanse leven verliep moeizamer dan verwacht, en hoe groter de problemen werden, hoe meer troost Zubeidat zocht in religie", zegt Patricia Wen. "Anzor moest niet veel weten van godsdienst, al gedroeg hij zich zeer vaak wel uiterst traditioneel."

Zo sloegen bij Anzor de stoppen door toen zijn dochter Bella verliefd werd op een ongelovige Braziliaan. Wen: "Haar verliefdheid leverde haar een flink pak slaag op. Ook zus Ailina was als de dood voor de losse handjes van haar vader."

Anzor was niet alleen gewelddadig, hij dwong allebei zijn dochters ook in een gearrangeerd huwelijk. Ailina trouwde in 2007 op haar zestiende met een door Anzor geselecteerde kandidaat en twee weken later werd haar eerste baby geboren. Een jaar later was het huwelijk alweer voorbij, nadat haar echtgenoot haar had trachten te wurgen. Wen: "Dochter Bella doorliep een soortgelijk scenario. Het resultaat was dat in 2008 de dochters, hun baby's, hun broers en vader en moeder Tsarnaev samenleefden in een veel te krappe flat in Cambridge. De buren werden tureluurs van het constante geroep en getier."

David Filipov werkte jarenlang als correspondent in Moskou. Voor The Boston Globe reisde hij naar Tokmok, de stad in Kirgizië waar Anzor geboren is en waar diens vader Zaindy in 1944 als jongen van elf terechtkwam nadat dictator Josef Stalin zogoed als alle Tsjetsjenen uit hun land gedeporteerd had. Filipov: "Halverwege de jaren tachtig leerden Anzor en Zubeidat elkaar kennen en het was liefde op het eerste gezicht. Haar roots lagen in Dagestan. In die tijd was het uitzonderlijk dat een Tsjetsjeen trouwde met een lid van de Avaren, de etnische groep waartoe Zubeidat behoort. Hun huwelijk veroorzaakte een stevige schok in hun families."

In 1991 stortte de vermolmde Sovjet-Unie in en steeds meer deelrepublieken riepen de onafhankelijkheid uit. In oktober van dat jaar werd de voormalige Sovjetgeneraal Dzjochar Doedajev verkozen tot president van het kleine, olierijke Tsjetsjenië. Filipov: "Anzor zag in Tsjetsjenië meer kansen voor zijn gezin dan in Kirgizië. Ze pakten hun koffers en vertrokken naar het nieuwe beloofde land." Tot in 1994 het Kremlin troepen naar de opstandige republiek stuurde en de eerste bloedige Tsjetsjeense oorlog losbarstte. De Tsarnaevs vluchtten berooid terug naar Tokmok.

Toen Anzor in 2002 in de VS asiel vroeg, beweerde hij dat hij door de Russen gevangengezet en gefolterd was. Daar is volgens David Filipov geen spoor van terug te vinden. "Veel Tsjetsjenen zijn door de Russen slecht behandeld in Kirgizië, maar in Tokmok werden ze met rust gelaten. Oude buren van de Tsarnaevs zijn formeel: Anzor heeft het verhaal van zijn Russische gevangenschap verzonnen. Volgens een vriendin zou hij niet door Russische soldaten gefolterd zijn, maar door maffiosi. Zij zouden wraak genomen hebben voor een misgelopen deal door hem een week lang te folteren en daarna te dumpen in the middle of nowhere."

Ooit droomde Anzor Tsarnaev van een glorieuze carrière als bokser, maar de oorlog in Tsjetsjenië had daar een stokje voor gestoken. In Amerika projecteerde hij zijn eigen jongensdroom op zijn oudste zoon Tamerlan en hij stuurde hem naar de Somerville Boxing Club. "De jongen had talent", herinnert trainer Lyle Lashley zich. "Maar de vader was een bully die tijdens wedstrijden de ring in probeerde te klauteren."

Anzor zag het groots: Tamerlan moest wereldkampioen worden en als dat niet lukte, was olympisch goud ook goed. Het boksen deed de jongen zichtbaar deugd: hij haalde veel overwinningen en kreeg naam en faam bij boksliefhebbers in Boston en omstreken. Op school ging het minder goed: na het middelbaar probeerde hij een paar richtingen in het hoger onderwijs, waaronder een opleiding boekhouden, maar ze liepen allemaal faliekant af. Ter compensatie begon hij in 2008 zwaar te feesten. Patricia Wen: "Het grootste deel van zijn tijd ging op aan blowen en drinken met vrienden uit zijn middelbareschooltijd."

Met de jongste zoon Dzhokhar leek in die tijd ondertussen alles voorspoedig te verlopen. Er kwamen geen klachten van school, thuis gedroeg hij zich als een gehoorzame jongen die braaf op de baby's van zijn zussen paste. Patricia Wen: "Maar in werkelijkheid was ook hij, net als zijn broer, in de ban van marihuana en drank."

Het was in die periode dat moeder Zubeidat steeds meer houvast en troost zocht in de religie. Wen: "Haar designerjurken en schoenen met hoge hakken belandden in de kast en ze begon donkere kleren en een hidjab te dragen. Haar grootste zorgenkind was Tamerlan en ze probeerde hem met de Koran in de hand van de drank af te helpen. Uiteindelijk gaf hij het drinken van alcohol ook op, maar hij bleef wel marihuana roken. Hij surfte steeds meer naar radicale islamitische websites en begon zijn broer de les te lezen. 'Blijf van de drank af en kom op tijd terug naar huis.'"

Dzhokhar vond Tamerlans opmerkingen arrogant en vervelend, maar raakte ook geïntrigeerd door diens steeds intenser wordende geloof. In 2008 volgde hij voor de eerste keer in zijn leven nauwgezet de vastenmaand ramadan. "Alleen van de marihuana kon hij niet afblijven. Zo fanatiek was hij nu ook weer niet."

In de zomer van 2010 begon de vriendschap tussen de gehandicapte zestiger Donald Larking en Tamerlan Tsarnaev. In diezelfde periode trouwde Tamerlan met de bekeerde Katherine Russell; samen kregen ze een dochtertje. Tamerlan vertelde Larking over de stem in zijn hoofd. "Hij had daar een theorie over: hij geloofde dat iemand bezit genomen had van zijn brein en een tweede persoonlijkheid in hem geïnstalleerd had. 'Iemand' wilde controle over hem om hem zo dingen te kunnen laten doen."

Het geloof van moeder Tsarnaev begon steeds radicalere trekjes te vertonen. Ze sloeg geen enkele gebedsstonde over en droeg altijd handschoenen om lichamelijk contact met mannen te vermijden. Ze was de volstrekte tegenpool geworden van de vrouw van de wereld die ze ooit was. In augustus 2011 vroeg Anzor Tsarnaev de echtscheiding aan. Zijn Amerikaanse droom was ontaard in een nachtmerrie.

Zubeidat versterkte meteen haar religieuze greep op haar oudste zoon. In januari 2012 reisde Tamerlan naar Dagestan, het geboorteland van zijn moeder, 'om zich er onder te dompelen in zijn geloof'. Na het einde van de oorlog in buurland Tsjetsjenië en de brute repressie onder dictator Ramzan Kadyrov vluchtten heel wat jihadisten naar Dagestan. In de hoofdstad Machatsjkala raakte Tamerlan in de ban van het salafisme, een strenge moslimsekte die strijdt voor 'het kalifaat', een islamitische eenheidsstaat die alle moslimlanden verenigt en waar de wet van de sharia geldt.

Toen Tamerlan in de zomer weer thuiskwam, zag hij er compleet anders uit. Hij had zijn baard laten staan en zijn dagelijkse outfit van jeans, T-shirt en zilverkleurige sneakers vervangen door donkere, traditionele moslimgewaden. "Hij was totaal veranderd", zegt Donald Larking. "Hij drong erop aan dat ik mijn baard zou laten staan, 'om de profeet Mohammed te eren'." Larking deed gedwee wat Tamerlan vroeg. "Hij wou ook dat ik mijn trouwring weggooide, omdat moslims volgens hem geen goud mogen dragen, maar dat heb ik geweigerd."

Tijdens hun laatste ontmoeting in de moskee, niet lang voor de aanslag, begon Tamerlan opnieuw over de stemmen in zijn hoofd. "Deze keer leek hij bang", zegt Larking. "Hij zei: 'Er is iemand in mijn hoofd die me beveelt dingen te doen.' Hij probeerde de bevelen te negeren, maar had het er lastig mee. Hij zei niet wat die bevelen inhielden. Maar het was overduidelijk dat hij ze liever niet wou uitvoeren."