De revolutie OP PAPIER

Wat heb je nodig om een nieuwe staat op te bouwen? Zeker, overheidsinstellingen spelen een belangrijke rol, maar als je staatsvorm een gloednieuwe ideologie wil uitdragen, denk je best aan goede public relations.

De Sovjets zaten rond 1920 in een dergelijke situatie. Het oude tsarisme was omvergeworpen en uit de assen van de monarchie zou uiteindelijk de Sovjet-Unie oprijzen, een ideale staat waarvan de inwoners volledig gelijk aan elkaar zouden zijn.

Kunstenaars als El Lissitzky en Alexandr Rodchenko wilden zich via hun kunst inzetten voor die perfecte staat. Ze begonnen zichzelf minder als kunstenaars te zien, maar eerder als 'constructeurs', die met alledaagse objecten de samenleving zouden transformeren. Grafisch ontwerp werd zo hun middel om het communisme te verspreiden.

"De artiesten werd door de politieke leiders wel gevraagd om propaganda te maken, maar ze waren vooral erg overtuigd van de zaak", zegt curator Alexandra Sankova van het Moscow Design Museum, die de expo heeft samengesteld. "Hoewel de stroming niet zo lang bestaan heeft, is dit wel de bekendste periode geworden uit het Sovjet- en allicht het Russische design."

In de tentoonstelling zijn grote posters te zien die fotomontages bevatten waarin de grote leiders naast het gewone volk staan. Lenin naast een auto vol kinderen bijvoorbeeld. Die fotomontages worden een kenmerk van het constructivisme, naast opvallende lettertypes en kleuren die sterk aftekenen. Je moet er ook aan denken dat het grootste deel van de bevolking niet kon lezen. Dus de vorm van een poster of boek stond gelijk aan de boodschap.

Hoe het communisme dankzij grafisch ontwerp alles moest doordringen, zie je duidelijk in enkele boeken en tijdschriften. Een boek over elektrische machines - niet bepaald een politiek onderwerp - heeft Lenin op de kaft. Op de cover van een prentenboek over parachutisten staat in het groot 'CCCP'.

En soms gaan verschillende media samen om een fijn staaltje propaganda af te leveren. Werpen we bijvoorbeeld een blik op de affiche van de film 1917, die de beroemde regisseur Sergej Eisenstein draaide over de Oktoberrevolutie: een strijdvaardige Lenin staat erop met een vlag in de hand, te midden van arbeiders en soldaten.

Het einde van het constructivisme werd ingeluid door de komst van de socialistisch-realistische stijl in de jaren 30 en met het constructivisme verdween veel van het optimisme over een communistische staat. "De Sovjet-Unie werd toen een staat geleid door één man: Stalin", vertelt Sankova. "En de constructivisten vielen bij hem niet in de smaak." Een van hen, Gustav Klutsis, werd door Stalin zelfs geëxecuteerd.

Dat het constructivisme de laatste jaren kan rekenen op veel belangstelling, bewijst de hoes van You Can Have It So Much Better(2005), een plaat van de Britse rockband Franz Ferdinand. Die hoes is een duidelijke herwerking van een fotomontage van Rodchenko. Ook worden er vaak tentoonstellingen aan gewijd in Europese musea. Een gelijkaardige expo in het Londense Royal Academy of Arts is net afgelopen.

Nog een kleine bedenking: het Britse Victoria and Albert Museum houdt nu een tentoonstelling over Russische grafische ontwerpers sinds de val van de Sovjet-Unie in 1991. Die toont hoe grafisch ontwerp eveneens een rol speelde om communistische ideeën te ontmantelen.

The Paper Revolution. Soviet Graphic Design and Constructivism [1920 - 1930's], van 5 juni tot 8 oktober in het ADAM Brussels Design Museum.