'Uw burn-out komt door uw vissenbrein'
Heeft u een depressie of een burn-out? Dan komt dat omdat u het brein van een vis heeft. Dat is minder beledigend dan het klinkt, zegt psychiater Witte Hoogendijk. Want dat vissenbrein, dat hebben we allemaal. 'Het is gewoon de schuld van de evolutie.' Ann Van den Broek
Dat de mens in het diepste van zijn wezen een bonobo is, dat wist u al. Dat we verdacht veel eigenschappen delen met het varken, ook. Maar wist u ook dat ons brein eigenlijk niet verder geëvolueerd is dan dat van uw goudvis? Dat we nog net zo reageren als miljarden jaren geleden, toen er enkel leven was in zee en er nog geen poot aan land gezet was?
Witte Hoogendijk, hoofd psychiatrie van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam, en Volkskrant-journaliste Wilma de Rek schreven er samen een boek over: Van big bang tot burn-out, het grote verhaal over stress. Want, zo schrijven zij: omdat dat vissenbrein van ons niet aangepast is aan de hedendaagse maatschappij, krijgen wij depressies en burn-out.
Klopt het echt dat ons brein niet verder geëvolueerd is dan dat van een vis?
Witte Hoogendijk: "Absoluut, toch wat betreft onze primaire schrikreacties. De cellen in onze hersenen die ons alert maken voor gevaar, die waren toen al aanwezig.
"Daarna is er nog wel een emotionele reflex toegevoegd, ons limbisch systeem, en hebben we dankzij de aapmensen een hersenschors en een bewustzijn gekregen. Zo kunnen we onze emoties en onze schrikreacties gelukkig wel wat reguleren."
Hoe uiten die schrikreacties zich?
"Ons brein is al miljarden jaren perfect afgesteld om dreigend gevaar waar te nemen. Wij worden vandaag niet meer achternagezeten door haaien, maar we ervaren een soortgelijk gevaar bijvoorbeeld nog wel in het verkeer. Als een auto claxonneert, gaan we snel opzij. Die reactie redt ons leven en daarom is die eigenschap in de loop van de tijd ook nooit verdwenen.
"Onze appendix, ons stuitbeentje, onze kleine teen: die verdwijnen langzaamaan, omdat we er niets meer aan hebben. Ons reactiesysteem bewijst wel zijn nut en dus blijft het intact, maar het heeft wel heel veel bijwerkingen."
Zoals?
"Ons lichaam reageert ook op stresssituaties waar we zelf geen impact op hebben: de opwarming van de aarde, een dreigende economische crisis of de vluchtelingenstroom. Dan heb je dat nare stressgevoel door de adrenaline in je hersenen. Vergelijk het met een wijsheidstand die ontsteekt."
Ons systeem werkt al miljarden jaren zo, maar burn-outs en depressies nemen toch pas de jongste decennia toe. Hoe komt dat?
"Als je de geschiedenis van de aarde voorstelt als een etmaal, dan is het pas in de allerlaatste seconde van die 24 uur dat de homo sapiens vanuit Afrika naar Europa trok. Dat is 40.000 jaar geleden. En toen was er nog geen vuiltje aan de lucht, want dan konden ze rustig als jager-verzamelaar leven. Maar sinds de industriele revolutie, tweehonderd jaar geleden, hebben wij onze omgeving drastisch veranderd en de jongste twintig jaar zijn we nog een paar versnellingen hoger geschakeld. Zo hebben we nieuwe stressoren geïntroduceerd, waar we helemaal niet tegen opgewassen zijn."
Waarom heeft niet iedereen daar last van? De 'basisinstelling' van onze hersenen is toch voor iedereen dezelfde?
"Steeds meer mensen worden wel ziek, hoor. Er is een kleine groep mensen die heel goed om kan met stress, dat zijn de CEO's van grote bedrijven en politieke leiders van landen. Er is een kleine groep die heel erg slecht tegen stress kan. Maar je hebt ook een hele grote middengroep. Die krijgt er steeds meer last van dat hun systeem evolutionair verouderd is. Dat zien we in de toename van burn-outs en depressies, maar ook van het gebruik van antidepressiva, kalmerings- en slaapmiddelen en alcohol. Alle middelen die ons tot rust kunnen brengen, zitten in de lift.
"Door de digitale evolutie komt de informatiestroom langs alle kanten, we kunnen niet meer vluchten. We zijn de controle kwijt en het gaat steeds sneller. En dat alles is gebeurd in de laatste milliseconde van dat hele etmaal."
Er is dus weinig hoop dat onze hersenen zich snel zullen aanpassen aan de 21ste eeuw?
"Helaas. Daar hebben we nog wel enkele duizenden jaren voor nodig. En tegen dan lopen we weer hopeloos achter."
Gooi die smartphone dus buiten, en snel?
"Ach, de technologische ontwikkeling hou je niet tegen. Zo zit de mens in elkaar, die wil altijd maar meer en beter. En dat hoeft ook helemaal niet slecht te zijn, want wie weet ontwikkelen we op termijn net iets waardoor we perfect om kunnen gaan met onze veranderende samenleving. Maar tot het zo ver is, moeten we ons behelpen."
Hoe moeten we dat aanpakken?
"Het simpelste is: je stressoren uitzetten. Letterlijk zelfs: er zijn steeds meer mensen die hun telefoon de eerste uren van de dag uit laten staan. Het is evenzeer een beslissing om je niet meer druk te maken over alles wat er op sociale media verschijnt en je te beperken tot problemen waar je werkelijk iets aan kunt bijdragen. Probeer een beetje te filteren in wat je op je af krijgt.
"Hoe we reageren op stressfactoren kunnen we ook beïnvloeden, zodra je wat inzicht hebt in wat er aan de hand is. Waarom heb je zweethanden wanneer je kijkt naar beelden uit Aleppo? Door dat verouderde reactiesysteem van ons, dus. Een keer je dat weet, kun je er iets aan doen. Zoek afleiding, ga de natuur in, ga sporten. Zeg tegen jezelf: het is erg wat daar gebeurt, maar ik ben niet zelf in gevaar. En ook belangrijk: weet dat je niet de enige bent. Het lijkt misschien zo als je de perfecte wereld van Facebook bekijkt, maar we zijn allemaal dezelfde soort, het is gewoon de schuld van de evolutie. Hoe ellendig dat ook is."
En we moeten onze wekker weggooien, las ik in jullie boek?
"Ja, bijvoorbeeld! (lacht) Sommige mensen hebben nu eenmaal een bioritme dat meer gebaat is bij wat langer slapen en later werken. Waarom onze werktijden dus niet flexibeler maken, als het ons gezonder maakt?"