Een catadios zou de brexit doen verbleken

En zo stond Carles Puigdemont ineens op de stoep in Brussel. Op de vlucht voor de Spaanse aanklacht voor 'rebellie en opruiing' na de Catalaanse stemming voor onafhankelijkheid. Op zijn Brusselse persconferentie vorige week zei hij dat hij in "de Europese hoofdstad" was. De Europese Unie houdt zich liever afzijdig, maar kan er niet meer omheen. De Catalaanse crisis is een Europese crisis.

In het spiegelpaleis van het Europese separatisme kijkt iedereen naar elkaar - Vlamingen, Schotten en Catalanen voorop. Terwijl Slovenië in 1991 een voorbeeld was voor de Catalaanse leider Jordi Pujol is het vandaag omgekeerd: op de Balkan inspireert de Catalaanse zaak teleurgestelde nationalisten. In de autonome Servische regio Vojvodina verschenen Catalaanse vlaggen en graffiti met "Vojvodina=Catalonië"; hetzelfde in Bosnië onder Kroatische Bosniërs die aansluiting bij Kroatië zoeken. Onthutsende scènes. Nationalistische passie in een EU-lidstaat die identiteitspolitiek op de Balkan aanwakkert. Dit te vermijden was nu net de bestaansgrond van de Unie.

De EU zendt dubbelzinnige signalen uit. Vroeger tamboereerde Brussel op een 'Europa van de regio's', dit geluid verstilde. De Unie herkent zichzelf vandaag als een statenverbond; ook daarom kiest de politieke leiding in deze crisis voor Madrid. Toch voedt de EU ongewild regionale afscheidingsbewegingen, alleen al door de veilige inbedding die ze biedt. Wie de eigen staat verlaat, belandt niet in de geopolitieke jungle maar kan lid worden van de Europese club; daarvan zijn althans veel Catalanen - en ook Vlamingen - overtuigd. Wie erop wijst dat een vertrek uit je land ook een vertrek uit de Unie betekent, met alle sores van dien, oogst ongeloof en verontwaardiging. Dus zwijgt Brussel ongemakkelijk.

'Politieke gevangenen!'

Formeel hebben de EU-instellingen alle reden zich buiten de Spaanse crisis te houden. De binnenlandse constitutionele orde is een zaak van elke lidstaat zelf. De Commissie kan pas optreden als de rechtsstaat in het geding is en grondrechten van burgers worden geschonden; ze oordeelde dat dit in Spanje (nog) niet het geval is. Maar met de gevangenneming vorige week van acht Catalaanse ministers zal de druk opnieuw toenemen om te interveniëren - "politieke gevangenen!".

Er is nog een reden dat de Europese Unie politiek en intellectueel met de mond vol tanden staat. Het Brusselse mechaniek is ingericht op depolitisering, het ingenieus vertalen van politieke strijd in oplosbare technische, juridische en economische problemen. Consumentenbescherming. Geluidsnormen. Inflatiebestrijding. De recente crisisjaren brachten echter de terugkeer van grote politieke vraagstukken, van oude woorden: macht, gezag, grens, soevereiniteit. De Europese metamorfose om daarmee om te gaan - en die onder druk der gebeurtenissen tot stand komt - is al ingewikkeld genoeg.

Maar nu komt daar nog iets bij. Bij al die grote besluiten wil het publiek meepraten; het wil weten uit naam van wie deze worden genomen, en stuit zo op de vraag naar de eigen politieke identiteit. Een staat rust niet op grondwet en leger alleen. Tevens moet een grote meerderheid van de bevolking op een grondgebied het centraal gezag erkennen als 'van ons'. Dat is geen juridische of militaire kwestie, maar een politieke. Wat draagt politieke ordes? Niets meer en niets minder dan: dat wij deze erkennen. Ze hebben, zogezegd, geen 'bodem'. Er wordt van alles aan gedaan om die 'bodemloosheid' te verhullen. Vlaggen, verhalen, volksliederen; symbolen en geschiedenis worden ingezet in een permanente slag om de hearts and minds.

Deze bodemloosheid van elke politieke orde geeft ons een duizelig gevoel. En dan begint het fantaseren dat het allemaal best anders kan. Inderdaad. Waarom niet Europa opbreken in regio's? Waarom niet meer macht aan de grote steden? Waarom niet 'de Europese Republiek'? Als het provinciale Engeland uit de EU stapt, kan het kosmopolitische Londen dan niet blijven? Tja, waarom niet? Dit gevoel stut de internationale sympathie voor de Catalaanse zaak: met welk recht is Madrid zo hautain en vergeet het dat Spanje ook maar een historische toevalligheid is?

Toch is het spelen met vuur. Nationale staten, zo luidt het argument in bedachtzamere vorm, hebben hun beste tijd gehad. Het worden steeds legere vehikels tussen enerzijds Europa en de wereld, anderzijds de stad of regio. Maar dit is maar zeer ten dele juist. Er blijven talloze taken over, waaronder die van orde en veiligheid, die bij versnippering tot machteloosheid en tevens onaanvaardbare sociale ongelijkheid leiden. De solidariteit die onze pensioenstelsels en gezondheidszorg - dus het hele Europese sociale model - overeind houdt, is op nationale leest geschoeid. Die berg taken wordt niet een-twee-drie door 'Europa' overgenomen en al helemaal niet door kleinschalige en soms armlastige regio's zelf.

Waarom zou Catalonië zich binnen Europees verband opeens wél solidair willen verklaren met het berooide Andalusië of Extremadura? En als het dat al niet wil binnen Spaans verband, waarbinnen het al drie eeuwen leeft, waarom dan straks wel met worstelende regio's zoals het Italiaanse Puglia of, zeg, Henegouwen?

Niet pijnloos

Wie uit een staat stapt om een nieuwe op te richten ruilt de ene bodemloosheid in voor de andere. Dat kan, maar de overgang is ontwrichtend. Je komt niet pijnloos van de ene in de andere situatie; geweld ligt op de loer. Als alle Catalanen (of vooruit: de overgrote meerderheid) uit Spanje weg willen, en de rest van Spanje vindt het best, waarom niet? Maar wat als de rest van Spanje het niet best vindt? De eenheid van de Spaanse staat rust ten laatste op de constituerende macht van het hele Spaanse volk, Catalanen incluis.

Tegenover de ene geslaagde opdeling van Tsjecho-Slowakije - in 1993 maakte het koppelteken plaats voor twee landen - staan talloze burgeroorlogen. Catalonië is door meer dan een koppelteken met Spanje verbonden, de helft van de inwoners wil blijven; het zou een vertrek uit de Europese Unie, uit de euro, uit Schengen betekenen. Een catalexit, of catadios als dat beter klinkt, maar alleszins een operatie waarbij de brexit verbleekt.

Een oplossing, voor zover nog denkbaar, ligt in de heropening van een gesprek over meer regionale autonomie. Een gesprek over grondwetsherziening. Als Mariano Rajoy verstandiger was, dan zou hij op 21 december niet verkiezingen enkel in Catalonië organiseren, maar in héél Spanje. Zo geeft hij het woord aan de echte soeverein.