Het schip dat de apartheid naar Zuid-Afrika bracht

Het stormt op 25 maart 1647 voor de kust van Zuid-Afrika. Het Nederlandse schip de Nieuwe Haerlem, dat vanuit Batavia in het huidige Indonesië op weg is naar Amsterdam, loopt op de klippen. De bemanningsleden blijven als bij wonder ongedeerd en kunnen met hun vracht het vasteland bereiken. Onderkoopman Leendert Janszen zal met zo'n zestig bemanningsleden een jaar verblijven in de Tafelbaai en bouwt er een klein fort dat de naam 'Zand Fort van de Kaap de Goede Hoop' krijgt.

Janszens schip blijft eeuwenlang onvindbaar. Maar daar komt binnenkort verandering in, zo claimt de Nederlandse archeoloog Bruno Werz. Hij haalde in het verleden twee scheepswrakken van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en speurt al sinds de jaren 80 naar de Nieuwe Haerlem. In het Nationaal Archief in Den Haag vond hij uiteindelijk een haast vergeten kaart waarop de locatie van het schip staat aangegeven. "Die noem ik mijn schatkaart", zegt Werz in de Nederlandse krant het Algemeen Dagblad. "De puzzelstukjes vielen in elkaar."

Zijn blijdschap is begrijpelijk. Janszen en zijn bemanning werden na enige tijd opgepikt door een VOC-schip en keerden terug naar Amsterdam. Ze kregen er de opdracht om een verslag te schrijven over de streek. Hun oordeel was uitermate positief: de Tafelbaai was door de vruchtbare grond, een grote drinkwatervoorraad en de vriendelijke lokale bevolking een geschikte plaats om een verversingshaven in te richten. Schepen die de tocht naar Azië maakten, zouden er nieuw voedsel en water kunnen inslaan.

In april 1652 komen negentig calvinistische kooplieden met hun aanvoerder Jan van Riebeeck aan in de Tafelbaai. Zij stichten er een kolonie, die later zou uitgroeien tot Kaapstad. "Voor veel Afrikaners, afstammelingen van de Europeanen, staat 1652 gelijk aan het begin van de geschiedenis van Zuid-Afrika", verklaart historicus en Zuid-Afrika-kenner Georgi Verbeeck (KU Leuven en de Universiteit van Maastricht). "In het Zuid-Afrika van voor 1994 (toen de eerste multiraciale verkiezingen plaatsvonden en Nelson Mandela president werd, RA) werd Van Riebeeck gezien als de stichter van het land. Je kunt het belang van de Nieuwe Haerlem daarom niet minimaliseren."

Toch ligt dit aspect van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis vandaag gevoelig. Geheel verwonderlijk is dat niet. De lokale bevolking, de Khoikhoi en de San, dreef aanvankelijk handel met de Nederlanders, maar werd uiteindelijk verdreven. "Op het moment dat Van Riebeeck er zich vestigde werden al snel maatregelen genomen om hen letterlijk te scheiden van de kolonisatoren", zegt Verbeeck. "Zo nam hij het besluit om een haag rond het fort te planten, wat achteraf gezien wordt als een symbolisch begin van de apartheid."

Klassieke kolonie

Volgens Verbeeck mag het belang ervan niet worden onderschat. Zonder de Nieuwe Haerlem zouden de Nederlanders wellicht nooit voet hebben gezet in Zuid-Afrika. "Andere Europeanen, zoals de Portugezen of de Engelsen, waren wel al in naburige gebieden actief. Ik denk dat Zuid-Afrika hoe dan ook een Europese voorpost zou zijn geworden. Maar dan had het land er wel heel anders uitgezien. De apartheid komt volgens veel historici wezenlijk voort uit het streng calvinistische wereldbeeld van de Hollanders. Als zij er niet waren geweest, dan was de apartheid niet ontstaan en zou Zuid-Afrika een meer 'klassieke' Europese kolonie zijn geworden, zoals bijvoorbeeld Mozambique."

Juist daarom zou de vondst van de Nieuwe Haerlem volgens Werz van grote symbolische betekenis zijn. Hij denkt uiterlijk volgend jaar te kunnen beginnen aan het graafwerk en kan alvast op steun rekenen van de Universiteit van de Witwatersrand in Johannesburg. "Een deel van de bevolking, conservatieven en Afrikaners, zal wakker liggen van de vondst", zegt Verbeeck. "Maar de landelijke media zullen het onder tafel proberen te vegen. Het land is tegenwoordig helemaal gericht op de Angelsaksische wereld en de rest van Afrika. Van Riebeeck en het verhaal van een Nederlands schip passen daar niet langer in."

Hoe een schipbreuk leidde tot een racistische maatschappij

►Nederlands schip de Nieuwe Haerlem vergaat in 1647 bij Kaap de Goede Hoop

►Na een rapport van overlevenden bouwt de Verenigde Oost-Indische Compagnie er in 1652 een fort

►Het fort groeit uit tot een kolonie en legt de basis voor het huidige Kaapstad en de apartheid

►Een archeoloog is het verloren gewaande schip nu op het spoor.