'Ik heb nogal wat littekens op mijn lichaam'

"De performance is de oerbron van mijn kunst", vertelt Jan Fabre. "Veel van mijn latere kunstwerken komen voort uit die performances." Wat de Antwerpse kunstenaar altijd heeft aangetrokken in dergelijke fysieke, vaak onaangekondigde acties en optredens is dat ze zich "onttrekken aan de kunst als koopwaar": "De performance is geen object en heeft geen economische waarde. De performance stelt de essentie van kunst in vraag."

Curator Germano Celant - zeg maar de Jan Hoet van Italië - is meer dan drie jaar bezig geweest met de voorbereiding van dit ruime overzicht, dat eerst in het hedendaagse kunstmuseum MAXXI Rome heeft gelopen. Celant verzamelde zoveel mogelijk objecten die met de acties en de performances van Jan Fabre te maken hebben, en etaleert alles op glazen tafels: maquettes en scenario's die Jan Fabre vooraf uitdoktert, tekeningen die hij tijdens zo'n performance maakt, speciaal ontworpen kostuums, en ook de videobeelden die de acties hebben geregistreerd.

Waarom heeft Fabre zoveel performances gedaan? "De performance confronteert de kunstenaar met zijn eigen fysieke en mentale grenzen", zegt hij. In zijn dagboek schrijft hij daarover op 8 november 1979: "Ik heb genot en plezier om de meest idiote en extreme dingen te doen met mijn lichaam. (Ben ik een voyeur van mezelf?)" Zo stak hij op 25 maart 1978 zijn neus in een rail van tramlijn 2 en volgde op handen en voeten het spoor van de Groenplaats tot aan een halte in Wilrijk. Die actie duurde 4 uur, 36 minuten en 12 seconden. Jan Fabre was, naar eigen zeggen, geradbraakt. "Maar ik zou wel goed slapen."

1. Delusion of the Day (1977)

Jan Fabre werd in 1958 geboren en groeide op in de ruwe Antwerpse Seefhoek, de biotoop waar veel van zijn acties en performances hebben plaatsgevonden. "Mijn achtergrond is de cultuur van het straatleven, de wetten en normen die heersten op de straat en die gebaseerd zijn op fysieke en mentale kracht. Ik was de kleinste maar ik had een grote mond. Ik was een redelijk goede straatvechter."

De vroegste voorwerpen in de M HKA-expositie zijn Objects to break in and fight, zoals een stiletto, een fietsketting, een hamer en een schroevendraaier. Die objecten zijn uit het leven gegrepen. Fabre was in zijn jonge jaren immers ook actief als inbreker "in de villa's van de betere wijken rond Antwerpen zoals Brasschaat en Schilde": "Thuis was er geen geld om mijn opleiding aan de Academie te betalen, dus werkte ik in restaurants en was ook een kleine gangster."

Een van zijn vroegste publieke acties was in de etalage van het toenmalige warenhuis Grand Bazar op de Antwerpse Groenplaats. "Ik studeerde tegelijkertijd aan de Academie en aan het Stedelijk Instituut voor Sierkunsten en Ambachten, want mijn moeder vond dat ik een beroep moest leren: etalagist. Andy Warhol was dat ook. Toen ik in 1977 (Fabre was toen 19, ER) etalages moest inrichten, inspireerde me dat om mezelf in de plaats van de etalagepop te zetten. Ik kleedde me in een kostuum gemaakt van kranten: zo wilde ik het etaleren en verkopen in vraag stellen. Ik deed een performance voor ik eigenlijk wist wat dat was."

2. My Body, My Blood, My Landscape (1978)

"Rond 1977 heb ik een expositie bezocht over anonieme Vlaamse meesters in het Groeninge-museum in Brugge", vertelt Fabre. "Daar ontdekte ik in veel schilderijen het thema van stigmata en zelfkastijding. Mensen werden onthoofd of er werden ingewanden uit hun buik getakeld. Dat was een gigantische fysieke en mentale schok voor mij. Ik zag performance voor ik zelfs maar kon uitleggen wat dat woord betekende. Ik ben direct een pak Gilette-scheermesjes gaan kopen en ben in mezelf beginnen te snijden, in een hotelkamer in Brugge. Ik sneed in mijn voorhoofd met het idee te tekenen met de druppels bloed van mijn gedachten.

"Ik ben altijd gefascineerd geweest door de penetratie van het eigen lichaam. Nee, het is geen masochisme, wel het aftasten van een grens. Ik word gedreven door een grote nieuwsgierigheid en door het onderzoek van het eigen lichaam: wat is huid, wat is bloed? Het is een poging om te begrijpen wat we zijn, wat die schelp is waarin we elke morgen wakker worden."

3. Rea(dy)-make of the Money Performance (1980)

Op 12 september 1979 voerde Fabre zijn Money Performance uit in het Antwerpse Ankerrui-

theater. Op het podium telde hij de inkomsten van die avond. Hij verdween en liet het publiek beduusd achter. Daarna kwam hij terug en deed allerlei dingen met de briefjes van twintig, vijftig en honderd frank. Op een bepaald moment begon hij het geld te verbranden, waarna een deel van het publiek het podium woedend bestormde. "Ik ben toen geslagen", vertelt Fabre nu. "Mijn lichaam zat vol blauwe plekken. Daarna ben ik gearresteerd door de politie, want blijkbaar mag je geen publieke eigendom vernietigen. (lacht)"

Typisch voor een performance is dat ze altijd maar één keer uitgevoerd wordt. Toch voerde Jan Fabre enkele maanden later zijn Money Performance een tweede keer op. "Maar het was wel een àndere performance: ik noemde ze The Rea(dy)-make of the Money Performance. Die tweede keer verbrandde ik het geld niet. En weer waren de mensen woedend, want ik had hen niet gegeven waarvoor ze waren gekomen en wat ze hadden verwacht."

4. Ilad of the Bic Art. The Bic Art Room (1981)

"Ik heb me drie dagen en drie nachten laten opsluiten in een volledig witte kamer", vertelt Jan Fabre, "en ik werd al die tijd gefilmd. Ja, dat was het tv-programma Big Brother avant la lettre." Die performance vond in januari 1981 plaats in galerie Salon Odessa in Leiden. "Alles was wit", legt Fabre uit. "De muren, de vloer, het bed, de lakens, zelfs het eten. Ik wist op den duur het verschil niet meer tussen dag en nacht.

"Ik ben op alles beginnen tekenen. Uit verveling heb ik alles volgeklad met tekeningen en teksten in bic. Op die manier wilde ik verveling cultiveren tot een bron van kunst."

Fabre tekende een tapijt op de vloer en tekende zijn lichaam vol met onbestaande organen. Hij maakte ook zijn tong en lippen helemaal blauw. "Het is als een lucide trip", schreef hij. Hij tekende een Dali-snor en schreef op de muur 'Ilad of the Bic Art' - 'Ilad' als anagram van 'Dali'. De maquette die in het M HKA te zien is, heeft de kunstenaar vooraf gemaakt als voorbereiding op de performance.

5. Virgin Warrior (2004)

Jarenlang had de Servische kunstenares Marina Abramovic aan Jan Fabre gevraagd om samen iets te doen. Het leidde op 14 december 2004 tot een vijf uur durende performance in het Palais de Tokyo in Parijs. Fabre en Abramovic hadden vooraf alles goed afgesproken en doorgenomen zodat het een urenlang ritueel zou worden: "Het is een lange liefdesverklaring aan de kunst van de performance."

"We droegen allebei een harnas", vertelt Fabre. "Dat is zo'n 35 kilo zwaar en gaat op den duur echt wel doorwegen. Het snijdt vooral in je schouders. We wilden allebei een virgin warrior zijn, een strijder voor de schoonheid." Fabre en Abramovic bevinden zich in een glazen kooi. Ze verwonden elkaar door insnijdingen in elkaars armen te maken, waarna ze met hun bloed teksten schrijven op de wanden.

Het is niet de enige keer dat Fabre zichzelf verwondt of laat verwonden en bovendien een ware uitputtingsslag levert. Datzelfde jaar had hij, in een soortgelijk harnas, vier uur lang met een zwaard tegen onzichtbare vijanden gevochten in de soloperformance Lancelot. Tot hij - totaal kapot - op de grond viel. Daarna moest hij opgenomen worden in het Stuivenbergziekenhuis in Antwerpen, waar twee breuken werden geconstateerd. "Ja", zegt Fabre, "ik ben enkele keren in het hospitaal terechtgekomen, helemaal uitgeput. Ik heb op mijn lichaam nogal wat littekens en stigmata. Maar als ik voorzichtig ben, dan bloeden ze niet. (lacht)"

Jan Fabre. Stigmata. Acties en performances 1976-2013 tot 26 juli in Museum voor Hedendaagse Kunst M HKA, (Leuvenstraat 32, Antwerpen). www.muhka.be