Vanaf vanavond op Canvas: "Chernobyl", een van de meest gewaardeerde tv-reeksen ooit (tot ergernis van Rusland)

Iets om naar uit te kijken in coronatijden: vanavond kan u de eerste aflevering zien van het vijfdelige "Chernobyl" op Canvas. De bloedstollende en grimmig-ontregelende serie komt uit de stal van HBO, die een nieuw succes wel kon gebruiken na de wat minder gewaardeerde finale van het "Game of thrones"-epos vorig jaar. Regisseur is Johan Renck, die eerder al "Breaking bad" voor zijn rekening nam en de schrijver en producer is Craig Mazin. 

Vlak nadat de spannende en politieke tv-reeks verscheen in mei vorig jaar, kreeg "Chernobyl" de hoogste waardering ooit op IMDb, de belangrijkste website over film en televisie. De reeks haalde toen 9,7 op 10, de beste quotering ooit voor een tv-serie, en behaalt momenteel een score van 9,4, goed voor de top 5 beste series dus. Daarmee verslaat "Chernobyl" zelfs het razend populaire "Game of thrones". Enkel "Planet Earth II" doet het iets beter, met een score van 9,5.

Filmkenner Ward Verrijcken legt u hieronder uit waarom "Chernobyl" zijn favorietenlijstje van 2019 haalde:

De tv-reeks krijgt niet enkel online veel lof, maar zwengelt ook het toerisme naar de rampzone aan. Organisaties die geleide bezoeken aanbieden aan de omgeving van Tsjernobyl en de spookstad Pripjat, waar werknemers van de centrale woonden, meldden in mei vorig jaar, vlak nadat de serie verscheen, 40 procent meer boekingen en meer vragen van toeristen.  De dagtrip per bus vanuit de Oekraïense hoofdstad Kiev is perfect veilig, zeggen de touroperators; de straling is verwaarloosbaar.

"Chernobyl" is gefilmd in Oekraïne en in Litouwen, in een buitenwijk van de hoofdstad Vilnius en met name in de (gesloten) kerncentrale van Ignalina, van krak hetzelfde type als die van Tsjernobyl in Oekraïne. Zowel Litouwen als Oekraïne maakten in 1986 deel uit van de Sovjetunie.

De reeks wordt geprezen om zijn historische accuraatheid inzake locaties, kostuums en rekwisieten. De juiste interieurs in de juiste flatgebouwen, Lada’s en Volga’s van het juiste jaar, oranje telefoons, zware brillen en veel, heel veel Sovjetsigaretten komen in beeld. 

Op 26 april 1986 mislukte een veiligheidstest in Tsjernobyl, waardoor reactor 4 ontplofte en grote hoeveelheden radioactief materiaal vrijkwamen en zich verspreidden over een groot deel van Europa, ook tot in België (waar weerman Armand Pien spreekverbod kreeg).

300.000 mensen werden geëvacueerd. Officieel vielen er 31 doden; volgens de VN tot 9.000 en volgens milieu-organisaties loopt het aantal overlijdens door kanker in de vele tienduizenden.

De reeks "Chernobyl" legt de gebeurtenissen als een puzzel, deels chronologisch. Van de fatale opeenvolging van handelingen in de controlekamer van Tsjernobyl tot het doodschieten van besmette huisdieren in de ontruimde zone. Terwijl de nucleaire catastrofe zich ontvouwt krijgen we een inkijk in de communistische bevelstructuur, de doofpot, de leugens. Een rampenfilm én een politiek drama, wel wetende dat Tsjernobyl de doodsteek voor de Sovjetunie betekende.

Bijna alle personages zijn gebaseerd op echte mensen.  De nucleaire wetenschapper Valery Legasov (foto) die op gevaar van eigen leven de losgeslagen kerncentrale moest bedaren; de brandweerman Vasily Ignatenko die als eerste het open vuur te lijf ging en twee weken later bezweek aan de gruwelijkste brandwonden, de heldhaftige “likvidators” of "biorobots" die elk 90 seconden kregen om op het dak zwaar radioactief materiaal weg te scheppen, de mijnwerkers die met de hand een tunnel groeven onder het complex…

Enkel onderzoekster Ulana Khomyuk is verzonnen, “als een soort samenstelling van meerdere wetenschappers”, zeggen de makers. Deze website zet de echte personages naast de acteurs.   En de Russische zender RT interviewde de echte, bejaarde generaal Tarakanov.

In 1986 zijn grove menselijke fouten gemaakt, maar het was ook een kroniek van een aangekondigde ramp, blijkt uit de reeks, omdat de Sovjetautoriteiten  een loopje namen met de veiligheidsvoorschriften. Menselijke fouten: een geplande test in Tsjernobyl werd uitgesteld en uiteindelijk uitgevoerd tijdens een nachtshift, met onervaren werknemers, aangevuurd door een baas die promotie wilde maken. Die Anatoly Dyatlov zal uiteindelijk terechtstaan, met twee collega’s, als een handige zondebok. 

Want de problemen waren structureel: noodknop AZ-5 om de centrale uit te schakelen bij gevaar zette een systeem in gang, dat net het gevaar vergrootte!  Pas veel later is die constructiefout, ingegeven door besparingsdrang, rechtgezet in de kerncentrales van hetzelfde type. Voor technische details: bekijk de reeks, want die is behalve spannend heel educatief.

“Chernobyl” is ook esthetisch een lust voor oog en oor, met goede acteurs, scherpe dialogen, contrastrijke duistere en bijna overbelichte scenes en met een dreigende industriële soundtrack van de IJslandse  Hildur Gudnadottir.  Zij inspireerde zich op echte geluiden in nucleaire centrales, die ze van tevoren opnam.

Maar er komt ook kritiek. De Amerikaans-Russische journaliste Masha Gessen, bekend van haar kritische boeken over de Russische president Poetin, ziet toch een aantal historische onjuistheden. Klassenverschillen zijn te weinig zichtbaar, vindt ze. Dat bij ongehoorzaamheid voortdurend wordt gedreigd met “de kogel” klopt niet. In de jaren 30 misschien, maar niet meer in 1986. Wat me zelf opviel: een foute vertaling van “Grote Oorlog”, dat was in de Sovjetunie niet de naam voor de Eerste, maar voor de Tweede Wereldoorlog.

Fundamenteler ziet Masha Gessen het niet gebeuren dat wetenschappers zo openlijk de confrontatie aangaan met partijbobo’s. Volgens haar bestaat er nog altijd een groot "narratief vacuüm" over Tsjernobyl, omdat de staat  er altijd over gezwegen heeft. De tv-reeks heeft die leegte opgevuld met een "rampenfilm", en dat is ook niet dé waarheid, betoogt Gessen.

Zij vindt dat de tv-reeks te veel de individuele verantwoordelijkheid van "slechterik" Dyatlov benadrukt. "Het was het systeem, voornamelijk samengesteld uit volgzame mannen en vrouwen, dat er de kantjes van af liep, zijn eigen voorzorgsmaatregelen negeerde en uiteindelijk zijn eigen kerncentrale opblies, enkel maar omdat de dingen nu eenmaal zo gebeurden."

Uit Rusland komen er verontwaardigde reacties. Daar zit "Chernobyl" ook achter een betaalmuur, maar er wordt toch duchtig gekeken en commentaar geleverd.

Media op de hand van de overheid uiten forse kritiek, ze noemen de reeks een "karikatuur", ze hebben inhoudelijke bezwaren en ze vinden het vooral verkeerd dat een Amerikaanse zender deze reeks heeft gemaakt. 

Het Russische NTV-kanaal werkt aan een eigen reeks over Tsjernobyl, met een heel andere insteek: de rampspoed begon toen een Amerikaanse CIA-agent de kerncentrale saboteerde. 

Irina Zbrozhek, een Oekraïense die in ons land voor het Agentschap Integratie en Inburgering werkt, merkt dat de reeks ontzettend leeft op sociale media. Aan Oekraïense kant is er niets dan lof, ook voor de juistheid van alle kleine details van het dagelijks leven.  BBC Oekraïne laat een overlevende werknemer van reactor 4 aan het woord, die meldt dat hij zwijgplicht had en "een document van drie pagina's moest ondertekenen waarin hij beloofde nooit te vertellen over de echte oorzaken".

Alona Lyubayeva heeft de reeks ook bekeken. Zij is voormalig Vlaams diversiteitsambtenaar en is nu actief bij Groen; ze haalde een goede score als opvolger voor het Vlaams Parlement. In 1986 woonde ze in het nabijgelegen Kiev, en de ramp in Tsjernobyl deed haar emigreren naar België: "Ik was de leugens beu, het gevoel van een nummer te zijn en als individu opgeofferd te worden voor een groter belang," zegt ze.

"De tv-serie is heel realistisch en doet de waarheid geen geweld aan. Alles klopt, van de kleren tot de tunnelvisie." Voor Lyubayeva was het psychologische element van de ingenieur die promotie wil maken nieuw, "en dat is niet specifiek voor de Sovjettijd": dat kan overal gebeuren.

Wél treffend vindt Alona Lyubayeva dat de Sovjetleiders de ideologie, "het systeem" lieten primeren boven de mensen. En dat ze wetenschappers en hun harde feiten wandelen stuurden, omdat die tegen het partijbelang ingingen. Hier trekt Lyubayeva als groene politica een parallel met vandaag, met de klimaatopwarming: "Ook nu wordt wetenschap terzijde geschoven ten bate van politieke belangen. En net als politici nu waren die communisten geen idioten: ze maakten een weloverwogen keuze."

"Het is heel belangrijk dat jonge mensen deze reeks te zien krijgen als eye-opener," zegt Alona Lyubayeva. Ze voegt er aan toe dat in haar moederland Oekraïne iedereen "laaiend enthousiast" is over de reeks, waar iedereen nog altijd ongerust is over "de onzichtbare dood van Tsjernobyl".

Bekijk hieronder een gesprek met Alona Lyubayeva in "De afspraak":

"Chernobyl" is te bekijken op Canvas vanaf vanavond, maar staat nu ook al integraal op VRT NU. Hier kunt u een podcast over elke aflevering beluisteren.