Biograaf Poetin: ‘De president vocht zichzelf in de hoek’

Deze week zal Vladimir Poetin in zijn jaarlijkse tv-show vragen beantwoorden van gewone Russen, die vooraf goed geselecteerd zullen zijn door het Kremlin. De Russische president zal zich als vanouds opwerpen als redder van de natie, een unieke leider die alles onder controle heeft. Maar in zijn biografie We moeten het even over Poetin hebben. Waarom het Westen hem niet begrijpt herleidt Rusland-kenner Mark Galeotti op basis van talrijke interviews in Rusland de mythe naar de echte proporties.

Veel westerse politici zien Poetin als een grootmeester in het geopolitieke schaken. U zegt: hij is sinds zijn twaalfde een judoka, en handelt ook zo. Leg uit?

Mark Galeotti: “In het Westen zoeken we altijd naar hét Russische meesterplan van Poetin ‘de schaker’. Als we het niet vinden, denken we: ‘O nee, hij is nog subtieler dan we dachten.’ Alleen, dat plan is er niet. Zijn geopolitieke aanpak is vréselijk opportunistisch. Hij heeft slechts een ruw idee over de koers van Rusland. Hij denkt als een judoka. Hij stapt in de ring met een goed begrip van de sterktes en zwaktes van zijn opponent. Daarna cirkelt hij rond zijn tegenstander, zoekt naar een opportuniteit, en slaat toe als hij ze ziet.”

U gebruikt in uw boek een metafoor: in de plaats van ‘disruptieve innovatie’ – denk aan Silicon Valley –, zoekt Poetin naar ‘innovatieve disruptie’. Het recentste voorbeeld?

“We hebben zojuist de Europese verkiezingen gehad waarbij de campagne meer gekenmerkt werd door onze hysterie dat de Russen ze zouden manipuleren dan dat het ook echt gebeurde. Er waren slechts pogingen in de marge. Is dat dan omdat ze hun speelgoed inpakten en naar huis trokken? Nee, dit komt omdat ze zich realiseerden dat hun kansen om de verkiezingen te beïnvloeden gering waren. Wat ze deze keer wél doen, is proberen propagandavoordeel te puren uit het verkiezingsresultaat, zoals de groei van populistische partijen.”

Poetin is volgens u ook niet op zoek naar een wedergeboorte van de Sovjet-Unie en evenmin van het tsarisme. Waar wil hij wel geschiedenis mee schrijven?

“De erfenis die hij Rusland wil nalaten, is dat zijn land terug als globale grootmacht wordt aanzien. Dat ziet hij minder in een economische of militaire context, maar vooral als geboorterecht. Poetin is het klassieke voorbeeld van een post-imperiaal politicus. Hij maakte de vernederende omslag mee van Rusland als supermacht naar een derdeklasseland. Hij is niet zozeer uit op meer territorium – met de Krim als uitzondering – maar op respect. 

“Wel hoopt hij nog een grotere invloedssfeer uit te bouwen, wat ook betekent dat hij verwacht dat hij voor grote geopolitieke vraagstukken door de andere grootmachten geraadpleegd wordt. Dat was ook zijn leidmotief om tussenbeide te komen in Syrië, of recent, Venezuela. ‘Als je me buiten wilt houden, dan forceer ik me zelf wel binnen.’ 

“Zijn idee is dat een grootmacht het recht heeft om de internationale rechtsregels te negeren als het in haar belang is. Hij wil niet de globale rechtsorde omverwerpen, maar doet dit gewoon omdat hij vindt dat de VS ook zo handelen. Veel van zijn handelingen zijn eigenlijk emotioneel.”

Ziet u zo ook zijn Russische militaire veroveringsexpedities, op de Krim en in Oost-Oekraïne in 2014?

“De Krim vond hij historisch toebehoren aan Rusland, en daar had hij in Rusland best veel steun voor. Maar het oosten van Oekraïne wou hij nooit annexeren. Als Rusland dat gewild had, was dat al gebeurd. Het conflict in het Donbass-bekken wil hij gebruiken als een wapen tegen Kiev, om de Oekraïners zich te laten realiseren dat ze deel uitmaken van de Russische invloedssfeer. Poetin deed ooit hetzelfde in Georgië (in 2008, red.). Hij gebruikt zijn leger als politiek instrument, al kreeg hij een terugslag. Oekraïne is in een reactie nationalistischer geworden dan ooit. Hij won misschien wel de Krim, maar hij verloor Oekraïne.”

Hoe beducht moeten we zijn dat Poetin nog meer terrein verovert?  

“Poetin koestert volgens mij geen territoriale ambities meer, maar militaire defensiestrategen moeten uiteraard plannen voor het worstcasescenario. Ik begrijp ook waarom de Baltische staten en Polen bang blijven voor Moskou. Daar hebben ze goede historische redenen toe. 

“Er staan ook belangen op het spel. De ramkoers tussen de NAVO en Rusland is aan beide kanten ook een zegen om hun defensiebegrotingen op te drijven. Het probleem van dit opbod is dat Poetin dit gebruikt om ons te bespelen. Daarom organiseert hij grote militaire oefeningen, zoals Zapad (dat een aanval op het Westen simuleerde, red.). Poetin wil dat we bang zijn voor hem, want dan is het waarschijnlijker dat we het met hem op een akkoordje gaan gooien. Hij is als een egeltje dat zijn stekels opzet.”

Intussen paait hij ons wel met nieuwe gascontracten?

“De dagen dat Rusland energievoorraden zoals gas kon gebruiken als wapen, zijn voorbij. Het is Moskou dat zich door de sputterende economie niet kan veroorloven te stoppen met pompen of verkopen. Wel zetten ze de prijzen laag, in een poging om landen aan zich te binden, zoals we nu zien met Nord Stream 2 (tweede gaspijplijn naar Duitsland, red.).” 

Hoe kan het Westen vermijden dat het militaire opbod langs de Baltische grenzen in een conflict eindigt?

“We moeten vooral onze zenuwen bedwingen. De Russen zijn er zich zeer goed van bewust dat de NAVO véél machtiger is. Zonder hun militaire middelen te onderschatten blijft de vaststelling dat de Russische defensie-uitgaven dalen omdat hun economie niet draait. We mogen hun dus vooral niet de opportuniteit geven ons te bespelen. We mogen ook niet uit het oog verliezen dat we niet in een politieke oorlog zijn met ‘de Russen’, maar wel met ‘het Kremlin’. Daar faalt het Westen volgens mij. We moeten optreden tegen het Kremlin, maar de gewone Rus wel de hand reiken. We mogen Poetins verhaal niet overnemen dat ‘het Westen de Russen haat’. We moeten duidelijk maken dat dit niet klopt.”

Is die verhaallijn gedirigeerd door Poetin zelf, of ook door zijn inlichtingendiensten die hem elke dag beïnvloeden met informatie, zoals u schrijft?

“Dat is een interessante vraag. Het academische antwoord ligt ergens tussenin. Poetin is in het Russische systeem wel diegene die de eindbeslissing neemt maar, zoals zovele leiders, hangt hij af van wat adviseurs hem vertellen. Tot op zekere hoogte is hij nu de gevangene geworden van zijn eigen systeem, omdat hij zich laat pamperen door zijn presidentiële staf. Poetin reist vandaag niet veel meer in eigen land. De diverse inlichtingendiensten wedijveren met elkaar om hem verhalen over binnen- en buitenland te voeren die zijn vooroordelen en veronderstellingen bevestigen, om bij hem op een goed blaadje te staan. 

“Kijk, zelf is Poetin geen risiconemer. Hij speelt de rol van de macho-avonturier, maar is heel voorzichtig. Toch neemt hij slechte beslissingen, op basis van slechte inlichtingen. De bewapening van de rebellen in Oost-Oekraïne met luchtdoelraketten, wat leidde tot het neerhalen van een Maleisisch passagiersvliegtuig, is een goed voorbeeld. Hij leidt een pluralistische autocratie, waarbij meerdere strekkingen het oor van de tsaar proberen te verleiden. Dat heeft voor- en nadelen. Als iemand hem richting een confrontatie duwt, zijn er ook anderen die hem afremmen. Er zijn meerdere krachten aan het werk.”

Is het dat wat er ook vorige week gebeurde, toen onderzoeksjournalist Ivan Goloenov in Moskou plots zonder aanklacht werd vrijgelaten? 

“Precies. Er zijn geen aanwijzingen dat de opdracht om Goloenov te arresteren met een valse aanklacht van het Kremlin kwam. Dergelijke zaken gebeuren met kritische mensen de hele tijd in Rusland. Maar dat Goloenovs zaak wereldwijde aandacht kreeg, viel net slecht, omdat Poetin deze week zijn jaarlijkse tv-show heeft waarin de bevolking hem vragen mag stellen. Dus heeft men snel beslist hem vrij te laten, om daags nadien een betoging hardhandig de kop in te drukken. Dat moest het signaal geven dat er geen sprake is van verzwakking. Dat zegt ons ook iets over Poetins macht en onmacht. Hij kan zijn macht gebruiken om kleine garnalen vrij te laten, maar hij kan zich niet naar de elite keren en bevelen om te stoppen met stelen uit de staatsinkomsten – omdat hij van hen afhankelijk is. Ook daar is hij de gevangene van zijn eigen elite.”

Al in de jaren 90, toen hij plaatsvervangend burgemeester van Sint-Petersburg was, kneep hij een oogje dicht voor bevriende oligarchen én misdaadclans, zolang ze hem niet in de weg liepen, schreef u. Hij gaf ze toen een hand. Zetten zij nu zijn arm klem?

“Ja, maar de tragedie is dat Poetin dat niet als probleem ziet. Laat ons hopen dat Poetin ooit openhartig antwoord zal geven op de vraag hoe hij dit dilemma aankeek: aan de ene kant denkt hij van zichzelf dat hij een patriot is, aan de andere kant knijpt hij een oogje dicht voor zijn vrienden en handlangers die op industriële schaal stelen van het land. Liefst 40 procent van het Russische bbp wordt gestolen! Hoe kan dat een patriottische daad zijn? 

“Zijn probleem is dat hij erg tribaal denkt. Zijn vrienden kunnen niets fouts doen, terwijl zij hem het meest exploiteren. Ik vrees dat het nu te laat is om er iets aan te doen. De enige manier waarop hij komaf kan maken met corruptie, is de oorlog verklaren aan zijn eigen elite. Ik denk niet dat hij de moed heeft om dat te doen.”

Omdat sommigen onder hen vrienden uit het jeugdjudo zijn, zoals de steenrijke broers Boris en Arkady Rotenberg? 

“Precies, dat zijn zijn beste maatjes. Poetin is iemand die als president geen nieuwe vriendschappen zal sluiten. Hij heeft wel persoonlijke banden met zijn jeugdvrienden. Hen zal hij nooit opofferen.”

Komt er een moment dat het Russische volk revolteert omdat de rijkste 10 procent van het volk 90 procent van het land bezit?

“Corruptie is de achilleshiel van Poetin, en dat ziet zijn grootste opposant, Alexei Navalny, goed in. Het is een thema dat Russen verenigt, of je nu truckchauffeur of universiteitsprofessor bent, je zult met systemische corruptie te maken krijgen. Het is een gevaarlijke situatie. Maar net omdat dit besef is doorgedrongen, zal de elite na het vertrek van Poetin moeten inbinden.

“Deze trend zit zich nu al in. De meeste oligarchen zijn niet geïnteresseerd in een kruistocht tegen het Westen of het eigen Kremlin. Ze worden ouder. Ze beginnen stilaan en in stilte hun bezittingen op naam van hun kinderen te plaatsen. Omdat ze niet willen dat hun kroost zich moet inlaten met de ruwe blotevuistengevechten, zoals zij hun rijkdom vergaarden, zullen zij nu ironisch genoeg ook een rechtsorde eisen de dag dat Poetin vertrekt. Als je steelt, wil je geen wetten. Zodra je rijkdom hebt, wil je wetten om je geld te beschermen. Ze zullen niet hervormen omdat het volk dat wil, maar ze worden pragmatische kleptocraten.”

Wanneer denk je dat Poetin zelf wil vertrekken?

“Als Poetin de kans had, stapt hij nu al op. Hij is zichtbaar verveeld met het presidentiële protocol, wat niet wil zeggen dat hij zijn macht en invloed wil laten varen. Hij zal een grondwettelijk kader scheppen dat hem eer en veiligheid zal geven, maar ook de opportuniteit om zich te mengen met de politiek. Daarvoor heeft hij wel een troonopvolger nodig die hij vertrouwt. De zoektocht is al bezig, maar het zal niet Dmitri Medvedev zijn of een ander regeringslid. Ze zijn te oud en hebben een eigen machtsbasis. Ik verwacht ten laatste tegen het einde van zijn ambtstermijn in 2024 aan een verrassing, een of andere jonge burgemeester of gouverneur, die vanuit het niets als kroonprins naar voor wordt geschoven.”

Bestaat de kans dat iemand van de huidige elite vooraf probeert de macht te grijpen?

“Het is mogelijk, maar onwaarschijnlijk. Poetin zal ze nu al beloofd hebben dat ze mogen houden wat ze gestolen hebben. Hij organiseerde ook een grote variatie aan veiligheidsdiensten die iedereen en elkaar voortdurend in de gaten houden. Daarom zal hij niet omvergeworpen worden.”

Is dat een bewuste angstcultuur? ‘Hij respecteert vijanden, maar is genadeloos voor verraders’, schrijft u. Kijk maar naar de gifmoord op Alexander Litvinenko, de gifaanslag op de Skripals en de moord op opposant Boris Nemtsov...

“De aanslagen op Litvinenko en Skripal heeft hij zeker bevolen of minstens goedgekeurd. De moord op Nemtsov in 2015 moet voor hem wel een verrassing zijn geweest, want hij trok zich daarna een tijd terug uit het publieke leven toen alles in de richting van de Tsjetsjeense dictator Ramzan Kadyrov wees. Maar Kadyrov dacht dat hij er goed aan deed, en ook dat komt door Poetin. Ik noem zijn Rusland vandaag een ad-hocratie. Je job is niet enkel wat je titel is, maar iedereen moet handelen in de lijn van wat Poetin denkt. Soms, zoals bij Nemtsov, loopt het dan vreselijk mis.”

Ligt Poetins grootste risico op falen vandaag niet in Syrië?

“Syrië is een metafoor voor het Russische buitenlandbeleid. Poetin zag een opportuniteit, hij sprong met weinig troepen in het gat dat het Westen had gelaten om het tij van de oorlog te keren. Tegelijk klopt het dat het Midden-Oosten het kerkhof voor vele imperiale ambities en avonturen is geweest . Vanuit militair perspectief is het ook voor Poetin nog altijd mogelijk dat er plots iets vreselijk fout kan lopen. Vandaag al is het moeilijk te zien hoe hij zich nog snel uit Syrië kan terugtrekken. Ook heeft het conflict er al toe geleid dat Rusland vandaag opnieuw een doel is voor jihadistisch terrorisme. Op korte termijn boekte hij dus misschien wel een succes, maar op lange termijn schiep hij hoge kosten en grote risico’s.”

Wat is voor de Europese Unie nu de meest pragmatische wijze om met Poetin om te gaan in de volgende vijf jaar?

“Realistisch zie ik geen veranderingen zolang Poetin aan de macht is. Hij vocht zichzelf in een hoek. Als hij niet wil capituleren voor het Westen, moet hij doorknokken. Wij moeten vooral zorgen dat hij onze zwaktes niet uitbuit, van het zwarte Russische geld dat hier te makkelijk onderdak kan vinden, tot het gemak waarmee ze via propaganda kunnen doen geloven dat onze politici liegen, enzovoort. 

“Tegelijk moeten we ons nu al voorbereiden op het leven na Poetin. Dat doen we best door de gewone Russen de hand te reiken. Laat hun studenten aan onze universiteiten studeren, bijvoorbeeld. Als zij meer openheid naar Rusland brengen, zal de onvermijdelijke transitie een tweede Poetin onmogelijk maken.”

Mark Galeotti, We moeten het even over Poetin hebben. Waarom het Westen hem niet begrijpt, Prometheus, 160 pagina’s, 16,99 euro. Oorspronkelijke titel: We need to talk about Putin.