Een op de vijf Belgen wantrouwt vaccins. Winnen de antivaxers terrein?

In West-Europa vinden maar zes op de tien mensen vaccins veilig, terwijl dat wereldwijd bijna acht op de tien is. Dat blijkt uit een nieuwe studie van de Wellcome Trust, een internationaal onderzoeksfonds dat volksgezondheid wil promoten. Opvallend is dat vooral welvarende landen twijfelen over vaccinaties. In ons land gaat het om 21 procent. In Frankrijk noemt zelfs 33 procent van de mensen vaccins onveilig.

De resultaten voor ons land komen uit een telefonische bevraging bij 1.004 Belgen, eind mei vorig jaar. Al bracht een studie van het Vlaams Agentschap voor Zorg en Gezondheid in 2016 al gelijkaardige cijfers: zo’n 20 procent van de Vlamingen uitte zich bezorgd om de mogelijke neveneffecten van vaccins.

“We zitten met een jongere generatie ouders die meer vragen stellen dan vroeger, net omdat zij zoveel toegang hebben tot informatie”, zegt professor Heidi Larson aan De Morgen. De antropologe aan de London School of Hygiene and Tropical Medicine is directeur van The Vaccine Confidence Project en geldt als een wereldautoriteit. “Maar die informatie is vaak verwarrend en verspreidt zich snel via sociale media. Het is belangrijk om tijd te nemen om ouders met bezorgdheden correct in te lichten, want als we niet goed naar hen luisteren, geraken zij gefrustreerd en gaan ze hun informatie elders zoeken.”

Mogelijke voorbode

Frustraties of angst, die laten zich vertalen in horrorfoto’s van kinderen met tien spuitjes in hun lichaam, of Pinterest-quotes die aanzetten tot ‘eigen keuzes’ maken. De zogenaamde antivaxers zijn een oprukkende groep op het internet, die waarschuwen voor allerhande bijwerkingen van vaccinaties, ook al zijn die wetenschappelijk al meermaals weerlegd.

“De index toont aan dat er meer twijfels groeien, niet dat er minder gevaccineerd wordt. Al kan het er wel een voorbode van zijn”, zegt Larson. In ons land gelooft nog altijd 83 procent dat vaccins doeltreffend werken, zo blijkt uit de studie. “Eenmaal mensen een oordeel hebben gevormd, is het moeilijker om dat te veranderen. Dus moeten we het vertrouwen in vaccins op tijd herstellen, met gepaste campagnes.”

Het kudde-effect

Het wantrouwen blijkt wel afhankelijk van het type vaccin. Tegen hepatitis A, buiktyfus of gele koorts aanvaarden globetrotters zonder gezeur een prikje in de bovenarm. “We weten uit onderzoek dat mensen zich sneller laten vaccineren als zij zelf risico lopen om ziek te worden”, zegt vaccinologe Corinne Vandermeulen (KU Leuven). “Maar voor ziektes die bij ons niet meer voorkomen, zoals polio of zelfs de mazelen, heerst een vals gevoel van veiligheid. De voornaamste vraag die artsen krijgen is: moet dit eigenlijk nog wel? Terwijl die ziektes net zijn uitgeroeid omdat we hier zo’n hoge vaccinatiegraad hebben uitgebouwd.”

Die ligt vooralsnog nog altijd rond de 95 procent, weten ze bij Kind & Gezin. Al is een kleine groep weigeraars genoeg om sommige virussen weer te doen stijgen. “Bij mazelen kan het zeer snel gaan”, zegt Vandermeulen. In Brussel werden dit jaar al tachtig gevallen van mazelen vastgesteld, terwijl dat er in dezelfde periode vorig jaar slechts dertien waren. Hangt het virus in de lucht, dan lopen kleine ongevaccineerde kinderen risico, net als jongvolwassenen die vóór 1985 zijn ingeënt en nooit een tweede dosis hebben gekregen.

In Italië en Frankrijk leidde de opmars van de mazelen al tot drastische maatregelen. Verplichte inenting voor jonge kinderen moest de besmetting in kleuterscholen tegengaan. In ons land is enkel het vaccin tegen polio verplicht. “In de gezondheidszorg ga je niet snel over tot verplichten,” zegt medisch filosoof Ignaas Devisch (UGent), “maar als besmettelijke ziektes weer de kop opsteken omdat een kleine groep mensen zich om irrationele redenen niet laat vaccineren, dan valt dat wel te motiveren.”

Tegengeluid

Al blijft het een moeilijke vraag welke boodschap nu precies wel werkt. De antivaxers zijn een luide groep op sociale media, weet cyberexperte Nathalie Van Raemdonck. Zij werd lid van enkele Facebook-groepen die de vaccins in vraag stellen. Uit twee groepen werd ze verwijderd toen ze zelf een kritische reactie gaf. “Je merkt dat mensen met een angst zitten en daarop een antwoord zoeken dat beantwoordt aan wat zij graag horen. Dat is niet enkel de schuld van het internet: als jij een etentje houdt met tien personen die zeggen ‘doe niet belachelijk’, dan ga jij ook liever eten bij die ene persoon die jou gelijk geeft.” 

Ze pleit voor tegenboodschappen op het internet, maar evengoed voor offline campagnes. “Eigenlijk moeten we een soort deradicaliseringstrategie toepassen, op een empathische manier, door het vertrouwen te herstellen in de artsen.”

Inzetten op positieve informatie

Een Europese studie van begin dit jaar merkte op dat in landen met meer stemmen op populistische partijen ook meer antivaxers opkomen. “De communicatietechnieken zijn gelijklopend: anti-vaxers spelen in op emotie, en wantrouwen de overheid, de farmaceutische sector en experten”, zegt Vandermeulen.

Bij de huisartsenvereniging Domus Medica willen ze inzetten op positieve informatie. “We mogen vragen niet uit de weg gaan, maar moeten tijd nemen om het belang te benadrukken van vaccinaties”, zegt voorzitter Roel Van Giel. Minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open Vld) herhaalt dat ziektes zoals mazelen levensgevaarlijk kunnen zijn voor kinderen die te jong zijn om te vaccineren, kankerpatiënten die verzwakt zijn door hun behandeling of ouderen met verminderde weerstand. “Als minister en als arts blijf ik het herhalen: vaccins redden levens.”