Oma en de belhamel: hoe Boris Johnson de Queen verplicht te breken met een heilige stelregel

“That boy is trouble.” Ik wil er vergif op innemen dat die gedachte door het hoofd van de Queen schoot, toen ze Boris Johnson op 24 juli de opdracht toevertrouwde om een nieuwe regering te vormen. Ik ben wellicht niet de enige die een vlieg had willen zijn op dat moment, bij die ontmoeting in de Private Audience Room in Buckingham Palace. De bedachtzame, ondoorgrondelijke oma met 67 jaar ervaring op de teller, en de onstuimige belhamel die dat brexit-varkentje wel even zou gaan wassen. 

De Queen kent haar pappenheimers, deze kwajongen is al haar veertiende Britse premier. En bepaald niet van het kaliber van haar eerste, Winston Churchill, hoezeer hij zich ook met die grote staatsman wil vergelijken. Ze voelde de bui dus al hangen, dat weet ik wel zeker. 

Het parlement tijdelijk buitenspel zetten - met volmachten regeren, zeg maar – om de brexit erdoor te jagen, desnoods zonder akkoord met de EU: in alle toonaarden hadden diverse kandidaten voor het leiderschap van de Conservatieve partij ontkend dat ze dat ooit zouden doen. Ook Boris Johnson, al ging hij het minst ver: “I’m not attracted to archaic devices like proroguing” zei hij letterlijk tijdens de campagne, ik voel me niet aangetrokken tot archaïsche kunstgrepen zoals het opschorten van het parlement. 

Meer hoefde de Queen niet te weten om haar eigen Private Secretary aan het werk te zetten. Er zal achter de schermen een hartig woordje gewisseld zijn met de Permanent Secretary van de premier. En toen ze doorhad uit welke hoek de wind daar waaide, wist ze snel wat haar te doen stond.

De Queen is nooit naar de universiteit gegaan. Maar ze heeft destijds wel privélessen staatsrecht gekregen, en toen heeft de jonge Elizabeth heel goed opgelet. (Haar leraar, Henry Marten, was een senior master van de elitaire jongensschool Eton College. Uit gewoonte sprak hij zijn gehoor steevast aan met “Gentlemen”, ook al bestond dat gehoor in dit geval enkel uit de  jonge prinses, helemaal alleen in een kamertje in Windsor Castle.)

Uit die lessen onthield Elizabeth donders goed dat ze als staatshoofd in álle omstandigheden volstrekt politiek neutraal moest handelen. Uit niets mocht enige voorkeur voor de ene of de andere partij, de ene of de andere maatregel, de ene of de andere premier blijken. 

Dat houdt ze nu al bijna 70 jaar scrupuleus vol. Ooit vroeg de sjah van Iran haar met wie ze de meeste jaren had geregeerd: Labour-premiers of Conservatieve premiers. “Ik zei hem dat ik geen flauw idee had, want ik had daar nooit over nagedacht”, vertrouwde ze de toenmalige minister Malcolm Rifkind toe. Ze maakt geen onderscheid tussen politici van verschillende partijen, voor haar behoren ze allemaal tot eenzelfde mensensoort. Zo diepgeworteld en authentiek is haar neutraliteit, bevestigen bevoorrechte getuigen.

En wat doet die vlegel van een Johnson nu? Die sleurt haar regelrecht het politieke vaarwater in. Want het parlement een tijdje stilleggen is een procedure die alleen in werking kan treden na de goedkeuring van de Queen. Niet dat ze er in werkelijkheid iets over te beslissen heeft, zo werkt het niet in de hedendaagse constitutionele monarchie. 

Ze is de “servant of the government of the day”, de dienaar van de zittende regering, dat heeft meester Marten haar ook geleerd, en ook dat heeft ze in haar oren geknoopt. Ze volgt dus het advies van haar premier, want dat is de rotsvaste gewoonte die ze netjes naleeft.

In een land zonder geschreven grondwet wordt nagegaan of er precedenten zijn, en die zijn er, de opschorting van het parlement is al vaak voorgekomen. Zo gezien heeft de regering het grondwettelijk recht aan haar kant. En kan de Queen dus onmogelijk dwarsliggen. 

Prorogation of parliament- het parlement opschorten zodat er geen debatten of stemmingen kunnen plaatsvinden – wordt wel meestal gebruikt om een nieuwe regering de kans te geven haar regeerprogramma even in alle rust samen te stellen. En soms ook wel als een soort time-out om een politiek brandje te blussen.

Maar dan gaat het telkens om een korte periode, of om een relatief klein dossier. Met de brexit gaat het om niets minder dan de toekomst van het land en zijn 67 miljoen inwoners, en de regering wil nu bijna vijf weken lang vrij spel hebben. Dát is ongezien.

Dit is het Verenigd Koninkrijk, dus komt er een formele ceremonie bij kijken. Afgelopen woensdagmiddag meldden drie leden van de Privy Council (een soort Kroonraad) zich bij het kasteel van Balmoral, het Schotse buitenverblijf van de Queen, waar ze in de zomer altijd met vakantie is. Dat alleen al zal voor enig tandengeknars van de vorstin gezorgd hebben. 

Lagerhuislid Jacob Rees-Mogg (de voorzitter van de Privy Council), Mark Spencer (de fractievoorzitter van de Conservatieven in het Lagerhuis) en Hogerhuislid Baroness Evans of Bowes Park worden in een kamertje binnengelaten. Drie leden is het wettelijke minimum om rechtsgeldig te vergaderen.

Als de Queen om halfeen verschijnt, leest de klerk van de Council Richard Tilbrook een benoemingsbesluit van twee nieuwe leden van de Privy Council voor, én het beruchte Prorogation-besluit. Twee zinnen, meer niet. De Queen zegt maar één woord: “Approved”, goedgekeurd. Het gaat zo snel dat iedereen blijft rechtstaan, dat is een traditie die Queen Victoria heeft ingesteld. Binnen twee minuten staat iedereen weer buiten. 

Het plannetje was dat deze vertoning al achter de rug zou zijn op het moment dat ze bekendgemaakt werd. Door een lek is dat niet helemaal gelukt. Maar iedereen was wel in snelheid genomen, en alle verzoeken van oppositieleiders om een dringend onderhoud met de Queen kwamen dus te laat. 

Daarmee vermeed de Queen dat ze nog dieper in een politiek moeras belandde. De korte pijn, want het was nu al erg genoeg. Wat ze altijd absoluut wil vermijden, is nu toch gebeurd. Het lijkt erop dat ze partij gekozen heeft voor het ene en tegen het andere, en dan nog in een heikele kwestie als de brexit. Ze moet nu lijdzaam toezien hoe alle politieke partijen behalve twee hun afschuw tegen de opschorting uitschreeuwen, en hoe tienduizenden gewone burgers zich ertegen verzetten. 

Maar als ze haar goedkeuring geweigerd zou hebben, was dat óók het geval geweest. Ze kon dus geen kant uit. Dat die dekselse Boris haar in zo’n lastig parket gemanoeuvreerd heeft, zal haar bepaald niet lekker zitten. En als die hele toestand achteraf tot een afscheuring van Schotland of Noord-Ierland zou leiden, dan kan ze zelfs haar eed om de Unie te bewaren niet gestand doen. The Queen is not amused, ook daar kan je vergif op innemen.

Heeft ze dan helemaal geen macht? Nauwelijks. Elke week komt de premier bij haar op audiëntie en vertelt haar over de plannen van zijn regering. Als daar dingen tussen zitten die haar verontrusten, gaat ze lastige vragen stellen.

En ze blijft doorvragen tot op het bot. Komt de premier op het eind niet met een bevredigend antwoord, dan is haar laatste vraag: “Are you sure?”. Daar gaat zelfs de meest voortvarende regeringsleider wel even bij nadenken. Oma kan streng zijn, maar verder kan ze niet gaan. En hoe de Queen er zelf over denkt, kom je nooit te weten. 

Ooit kondigde een minister van Defensie forse besparingen voor het leger aan. Als bij toeval was hij even later uitgenodigd op een etentje in Buckingham Palace. Aan tafel bleek hij de enige gast te zijn van de Queen en haar echtgenoot Prince Philip. Die laatste – een oud-militair – bestookte hem de hele maaltijd lang met kritische commentaar en bijzonder gedetailleerde vragen. De Queen zelf zei geen woord. De besparingen gingen achteraf wel door. 

Het ceremonieel waarmee het parlement daadwerkelijk opgeschort wordt, is overigens nog iets breedvoeriger dan het akkefietje met de Privy Council op Balmoral. Als de volksvertegenwoordigers komende week geen stokken in de wielen steken - en daar hebben ze nauwelijks de tijd voor - dan speelt zich ten vroegste op maandag 9 september het volgende tafereel af in het House of Lords. 

Vijf Hogerhuisleden zijn aangeduid om een “Royal Commission” te vormen. Ze schrijden in rode parlementaire gewaden en met een hoed op het hoofd binnen en zetten zich neer op een bank. Ze bevelen Black Rod – de deurwachter en vertegenwoordiger van de Queen in de Lords – om naar het Lagerhuis te gaan en alle leden te sommeren om in het Hogerhuis te komen luisteren naar een boodschap van de Queen. Voor het eerst in de geschiedenis is Black Rod een vrouw, Sarah Clarke.

Traditioneel wordt de deur van het Lagerhuis in haar gezicht dichtgegooid. Dat is om de vorstin te herinneren aan de soevereine macht van het gewone volk en zijn vertegenwoordigers. Black Rod zal – net als bij elke opening van een nieuwe parlementaire periode – drie keer met haar zwarte stok op de deur moeten kloppen om alsnog toegelaten te worden. De uitgesleten plek in de houten deur is er getuige van.

Als alle Lagerhuisleden in de Lords arriveren worden er bij wijze van wederzijds respect veelvuldig hoeden afgenomen en weer opgezet. Een klerk leest op officieel verzoek van de Queen de benoeming van de vijf Commissieleden voor. Vervolgens wordt van elke wettekst die al klaar lag voor goedkeuring de titel afgelezen, en telkens roept de klerk “La reine le veult”, oud-Normandisch Frans voor “De Koningin wil het”. 

De Lord Chancellor leest dan een speech van de Queen voor – de tekst is door de regering geschreven – waarin de verwezenlijkingen van de regering in de afgelopen periode worden opgesomd. Pas daarna worden de parlementaire werkzaamheden daadwerkelijk opgeschort.

De Lagerhuisleden keren terug naar hun eigen Kamer, de voorzitter somt nog eens de precieze voorwaarden van de opschorting op en deelt de tekst van de Queen’s speech rond. Elk Lagerhuislid schudt bij het buitengaan de hand van de voorzitter, en dan pas gaan de deuren echt dicht. 

Het is nog een geluk dat de Queen zelf niet aanwezig moet zijn, zoals dat wel het geval is bij elke heropening van het parlement. De laatste Britse monarch die persoonlijk de opschorting van het parlement kwam aankondigen was Queen Victoria in 1854.

Vermoedelijk vindt ook Boris Johnson dat een goede zaak. De Queen zou als altijd ijzig neutraal zijn. Maar als blikken konden doden, zou er van Boris niet veel overgebleven zijn. Dat belooft voor zijn volgende audiëntie bij hare Majesteit.