Deze rechter strijdt tegen de ‘totale verwoesting’ van de Poolse rechtspraak
Poolse rechters die vrezen voor de onafhankelijkheid van de rechtspraak krijgen steun van een vonnis van het Europees Hof van Justitie. ‘Dit is een sleutelmoment’, zegt Igor Tuleya, een rechter met de bekendheid van een rockster.
Zomaar een ochtend in de rechtszaal. Een man wordt binnengeleid met de handen geboeid op de rug. Tussen zijn vingers kan hij nog net een plastic supermarkttasje vasthouden. De man, een Oekraïner met een pokdalig gezicht, gaat op een bankje zitten tussen een agent en een tolk. Hij wordt verdacht van poging tot moord.
Schuin tegenover de verdachte schraapt Igor Tuleya (49) zijn keel en begint het vonnis voor te lezen. Tuleya zit er als rechter, maar hij heeft in Polen haast de bekendheid van een rockster. Op straat spreken wildvreemden hem aan: om hem succes te wensen, of juist om hem uit te schelden. Als je hem ziet staan in de krant, losjes gekleed in een hoody of T-shirt, vergeet je haast dat hij in een zware strijd verwikkeld is om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.
Deze week heeft die strijd een nieuwe dimensie gekregen, zoals Tuleya en veel van zijn collega’s hoopten. Het Europees Hof van Justitie in Luxemburg maakt in een vonnis korte metten met een nieuwe rechtskamer die door de rechts-populistische PiS-regering in het leven is geroepen onder de paraplu van de Poolse Hoge Raad.
De rechtskamer heeft het laatste woord in tuchtzaken waarbij rechters hun boekje te buiten zouden zijn gegaan. De tien rechters in de kamer volgen trouw de lijn van de PiS-regering. Gevolg: de tuchtprocedures worden gebruikt om ‘dissidente’ rechters de mond te snoeren, onder wie Igor Tuleya. Hij kreeg acht tuchtzaken aan de broek, veelal om nietszeggende dingen. “Het is intimidatie”, zegt hij na afloop van de zitting, als hij zijn toga heeft uitgedaan. “Niet alleen van mij, ook van mijn collega-rechters.”
Europese rechter twijfelt aan onafhankelijkheid nieuwe Poolse rechtskamer
Het Europees Hof van Justitie twijfelt aan de onafhankelijkheid van een nieuwe rechtskamer die de Poolse regering heeft ingesteld en het laatste woord heeft in tuchtzaken tegen rechters.
Het Hof bepaalde dinsdag dat het Hooggerechtshof van Polen nader onderzoek moet doen naar de onpartijdigheid van de tuchtrechtkamer. Volgens de Europese rechters bestaat er ‘legitieme twijfel’ of de disciplinaire kamer niet gevoelig is voor directe of indirecte invloed van de regering. Dat kan ertoe leiden dat deze instantie niet de indruk geeft onafhankelijk en onpartijdig te zijn. Dat kan het vertrouwen dat de rechterlijke macht in een democratische samenleving moet wekken ondermijnen, stelt het arrest van het Hof.
De tuchtrechtkamer werkt onder de paraplu van het Poolse Hooggerechtshof. Er zitten tien rechters in die trouw de lijn volgen van de rechts-nationalistische PiS-regering. De klacht is dat tuchtprocedures worden gebruikt om rechters die de regering onwelgevallig zijn de mond te snoeren.
Ook de Europese Commissie meent dat de tuchtrechtkamer niet onafhankelijk is. In de persoon van Frans Timmermans strijdt zij sinds begin 2016 tegen wat zij ziet als pogingen van de regerende rechts-nationalistische partij voor Recht en Gerechtigheid (PiS) om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de Europese democratische waarden te ondermijnen.
Partijdig
De PiS-regering onder leiding van de 70-jarige strateeg Jaroslaw Kaczynski maakt sinds 2015 schoon schip in de rechterlijke macht. Twee jaar geleden kreeg de regering greep op de raad voor de rechtspraak, afgekort KRS. De KRS, bestaande uit zowel rechters als politici, benoemt rechters. Het is een spin in het web. Onder PiS is het een partijdige organisatie geworden: rechters loyaal aan de regering worden gepromoveerd, dissidente geluiden aangepakt. De KRS benoemde ook de rechters voor de nieuwe kamers, in één geval na een sollicitatiegesprek van twaalf minuten.
Het vonnis van het Hof in Luxemburg betekent – indirect – een hard oordeel over de KRS, en zo over de hele Poolse cocktail aan maatregelen. Tuleya: “Dit is een sleutelmoment.”
Onder het nieuwe tuchtregime moeten rechters voortdurend op hun woorden passen. Toen Tuleya kritische uitspraken deed op het podium van een rockfestival, werd hij meteen op het matje geroepen. Hetzelfde gebeurde met een collega die op de foto ging in een T-shirt met daarop het woord ‘grondwet’. Er zijn al rechters aangepakt vanwege ongewenste vonnissen. “Ik vrees dat rechters voor hun vonnissen straks in de cel belanden”, waarschuwt Kees Sterk, de voorzitter van de ENCJ, een Europese netwerkorganisatie voor rechters. Sterk was begin november in Warschau voor overleg met zijn Poolse collega’s.
De meeste rechters houden zich stil uit angst voor hun baan. Tuleya niet. Buiten werktijd staat hij in zaaltjes, van Silezië in het zuiden tot Pommeren in het noorden, om gewone burgers uit te leggen dat dit een ‘totale verwoesting’ is van wat Polen sinds 1989 aan onafhankelijke rechtspraak heeft opgebouwd. De mensen die aan de touwtjes trekken in de tuchtzaken komen uit de stal van de minister. Tuleya, op afgemeten toon: “Er is geen scheiding der machten meer. Daarmee wankelt de democratie.”
Dat hij met zijn stellingname grote risico’s loopt, neemt hij voor lief. Twee keer kwamen bij de rechtbank poederbrieven aan. Het pand moest worden ontruimd ook al bleek het loos alarm. Op de enveloppen stond Tuleya’s naam.
“Ik heb de indruk dat sommige rechters martelaren willen zijn”, zegt Pawel Jablonski, een hoge adviseur van de Poolse premier Morawiecki, gevraagd naar de zaak-Tuleya. “Je kunt niet tegelijk een rechter en een politicus zijn.” Jablonski verwijst naar de grondwet. Die schrijft voor dat rechters zich moeten onthouden van ‘activiteiten’ die hun onafhankelijkheid in het geding kunnen brengen.
Hoever kan Tuleya gaan? Laconiek: “Als ik stenen naar de politie zou gooien, dat zou te ver gaan. Maar op het moment dat onze onafhankelijkheid in het geding is, hebben we als rechters niet alleen het recht, maar ook de plicht ons uit te spreken.”
Overhoop
De zaak is bij het EU-Hof aangekaart door de Europese Commissie, die al drie jaar met de Poolse regering overhoop ligt. “Iedere Poolse rechter is een Europese rechter”, zei eurocommissaris Frans Timmermans, oftewel: het gaat iedereen aan. Wat de Commissie tot nu toe niet voor elkaar kreeg met een strafprocedure (‘artikel-7’), met name Polen tot de orde roepen, lukt via het Hof steeds beter. In de nieuwe Commissie die eind 2019 van start gaat, geeft Timmermans het stokje ‘rechtsstaat’ door aan Didier Reynders en de Tsjechische Vera Jourová. De Poolse premier Morawiecki liep afgelopen week vooruit op het vonnis in Luxemburg door te zeggen dat Polen zich er alleen aan zal houden als het in lijn is met de Poolse grondwet.
Terug naar de rechtszaal. Tuleya houdt de zitting met de Oekraïner kort. Voor poging tot moord is geen bewijs, legt hij uit, wel voor zware mishandeling met een mes. De man krijgt zes jaar cel. “Hebt u het begrepen?”, vraagt Tuleya. “Ja”, antwoordt de man nadat hij is gaan staan. De zitting is voorbij, iedereen loopt de zaal uit: de aanklager, de politieagenten, een vrouw op de publieke tribune, de stenograaf, de Oekraïner en zijn tolk.
Igor Tuleya blijft in zijn eentje achter. Hij is weer alleen met zijn missie.