Jan Balliauw keert terug naar Tsjernobyl: ‘‘Blijf in uw kot’ had ook toen de slogan moeten zijn’

De uitvoerig bejubelde HBO-reeks Chernobyl zorgt ervoor dat het Oekraïense stadje, waar 34 jaar geleden een kerncentrale ontplofte, plots weer in het middelpunt van de belangstelling staat. Voor journalist Jan Balliauw – jarenlang ‘de man in Moskou’ – de perfecte aanleiding om op zoek te gaan naar de realiteit achter de fictie. “Ik merk aan alles een hernieuwde interesse in Tsjernobyl. Ik krijg heel veel vragen over wat er toen precies is gebeurd. Met In de ban van Tsjernobyl probeer ik antwoorden te geven.” 

Dat doet Balliauw door ooggetuigen aan het woord te laten. Mensen die tijdens de ramp op de eerste rij stonden. “Ik stond op voorhand heel sceptisch tegenover dat idee", vertelt hij. “Ik wist dat die mensen niet zomaar hun ziel op tafel zouden leggen. Maar dankzij een ijzersterke redactie en een Oekraïense producer met uitzonderlijk veel overtuigingskracht zijn we toch heel dicht bij de ramp geraakt.” Balliauw ging onder andere langs bij een brandweerman die betrokken was bij de eerste bluspogingen, meteen na de ramp. Ook Oleksiy Ananenko, die zich in de dagen na de ramp als duiker in het radioactieve water onder de reactor waagde om daar de afvoerklep van een watertank open te zetten, komt aan bod.  Net als één van de operatoren, die de ochtend na de ramp in de controlekamer van de verwoeste reactor zat. 

“Veel van die mensen hebben een dubbel gevoel bij de HBO-reeks”, vertelt Balliauw. “Ze vinden het moeilijk om die beelden opnieuw te bekijken. Maar tegelijk zien ze de hernieuwde aandacht voor de ramp ook als een goede zaak. De mensen, die toen hun leven hebben geriskeerd, zijn doorheen de tijd vergeten geraakt. Ananenko, de duiker, is wat dat betreft een goed voorbeeld. Pas nu, nadat in de HBO-reeks te zien was wat hij toen heeft gedaan, kreeg hij een erkenning als ‘held van de Oekraïne’. 

Wantrouwen

Balliauw ging ook praten met Sergej Parasjin, lid van de communistische partij en ten tijde van de ramp adjunct-directeur van de centrale. Die legt uit dat de overheid in eerste instantie niet wou communiceren over de ernst van de situatie. Om paniek te vermijden. Balliauw: “Achteraf gezien was dat een desastreuze beslissing. Het heeft geleid tot een gigantisch wantrouwen van de bevolking tegenover de Sovjet-staat en het communisme. De ramp in Tsjernobyl was de eerste stap in de ontbinding van de Sovjet Unie.” 

Maar niet alleen in het voormalig Oostblok, ook bij ons leidde de kernramp behoorlijk wat veranderingen in. “Ook bij ons werd plots duidelijk hoe belangrijk communicatie is. Je moet de bevolking in zo’n situatie direct bij het nekvel kunnen grijpen. Voor 1986 bestond er niet zoiets als het crisiscentrum. Pas na Tsjernobyl is er werk gemaakt van een nationale coördinatie in het geval van rampen.” Opmerkelijk, het advies tijdens een nucleaire ramp loopt wel heel erg gelijk met wat we in coronatijden horen. “‘Blijf in uw kot’ was ook ten tijde van Tsjernobyl een goede slogan geweest”, zegt Balliauw. “Bij een nucleaire ramp moet je je vooral proberen te beschermen tegen de radioactieve stofdeeltjes in de lucht. En dat lukt het best bij je thuis. Het slechtste wat je kan doen is in je auto kruipen en in de file gaan staan.”

Erfenis

Ondertussen blijkt de schade wat corona betreft in Rusland nog mee te vallen. Geen verrassing voor Balliauw. “Ze gaan in Rusland strikter om met besmettelijke ziektes dan bij ons. Een erfenis uit het Sovjet-tijdperk toen privacy geen argument was en de samenleving belangrijker werd gevonden dan het individu. Nu nog altijd wordt in Rusland iedereen die besmet is, onmiddellijk geïsoleerd in speciaal daarvoor opgerichte ziekenhuizen. Ze snijden die patiënten ook meteen af van de buitenwereld en sporen alle mensen op met wie ze in de uren en dagen voordien contact hadden.”

Al is Balliauw ook de eerste om de cijfers die Rusland voorlegt te relativeren. “Het kan ook zijn dat de overheid daar een aantal dingen verzwijgt. Al is het bijvoorbeeld maar door de manier waarop ze de cijfers interpreteren. Wij hanteren hier bijvoorbeeld een maximale benadering. Van zodra iemand overlijdt die positief test op Covid-19 hebben we het over een coronadode. Ook al zijn er andere, onderliggende gezondheidsproblemen. In Rusland doen ze het net omgekeerde. Van zodra er sprake is van andere aandoeningen dan Covid-19 wordt een patiënt uit de coronastatistieken gehaald.”

Bovendien heeft de Russische overheid haar reputatie tegen wanneer het over waarheidsgetrouwe communicatie over rampen gaat. “Toen de Koersk zonk duurde het ook een hele tijd voor de buitenwereld zicht kreeg op wat er nu precies gebeurd was. En wat er vorige zomer voor heeft gezorgd dat er in de buurt van de militaire testsite in Severodvinsk plots hogere concentraties radioactieve straling werden gemeten weten we nog steeds niet. Rusland is geen democratie, de mogelijkheden om communicatie te beperken zijn er veel uitgebreider dan bij ons. En de overheid heeft nog altijd de reflex om in eerste instantie de potjes gedekt te houden. Dat is – ook na Tsjernobyl – nog niet veranderd. 

In de ban van Tsjernobyl: op woensdag 15, 22 en 29 april om 21.15 uur op Canvas