‘Wat we nu proberen, is nooit in de geschiedenis vertoond’: Johnson & Johnson-topman over de race naar een vaccin

“Niemand heeft dit zien komen, en niemand heeft verwacht dat het zo snel zou gaan”, benadrukt Stoffels verschillende keren tijdens ons gesprek. Stoffels is als chief scientific officer bij Johnson & Johnson een klinkende naam in de internationale biofarmaceutische industrie. Begin deze week kondigde zijn werkgever aan dat het een kandidaat-vaccin tegen het nieuwe coronavirus rond heeft. Het volgende doel: 1 miljard vaccins. Maar voor we zover zijn, moet het middel nog door verscheidene testfases, om na te gaan of het ook helemaal veilig is. Een proces dat vele maanden in beslag neemt.

Stoffels: “Het is belangrijk dat je zeker van je stuk bent: je gaat geen mensen vaccineren voor je weet dat het middel veilig is. We denken dat we in februari of maart volgend jaar kunnen beginnen met zogenaamd emergency use. Dat is een stap waarbij de autoriteiten ons toelaten om het middel al te gebruiken, terwijl het nog in de laatste onderzoeksfase zit. Op die manier kunnen we risicogroepen iets sneller inenten – denk aan personeel in de zorgsector, dat dagelijks geconfronteerd wordt met zieke patiënten en zo hun eigen leven op het spel zet.”

Op dat moment is het vaccin dus nog niet voor iedereen beschikbaar. Wanneer zou dat wel kunnen?

“Ik hoop dat het lukt voor het einde van 2021. Maar dat is moeilijk te voorspellen, wij beslissen niet wanneer het goedgekeurd wordt. Let wel: eer we al het zorgpersoneel gevaccineerd hebben, zitten we algauw aan tientallen miljoenen mensen.”

Daar zijn veel vaccins voor nodig. Hoe snel kunnen die geproduceerd worden?

“De zoektocht naar een vaccin tegen dit virus gaat niet alleen over een middel dat ons beschermt. Het moet ook in enorme hoeveelheden te produceren zijn. Bij het vaccin dat we nu gaan testen, lukt dat. Onze fabriek in Leiden kan 300 miljoen vaccins per jaar produceren. Al heeft het wel tien jaar onderzoek gevraagd om het biologisch proces te ontwikkelen dat dat mogelijk maakt.”

De productie van het vaccin is ‘een berekende gok’, zei Johnson & Johnson eerder deze week. Hoezo?

“Normaal start je nooit de productie van een vaccin voor je resultaten van de klinische tests hebt. Nu gaan we dat wel doen, nog voor het ooit bij een mens gebruikt is. Het is een gok, want hier wordt heel veel geld in geïnvesteerd, met het risico dat het vaccin uiteindelijk niet wordt goedgekeurd. Maar het is wel een berekende gok, omdat we veel ervaring hebben met dit soort processen. Met ons vaccinplatform hebben we eerder al middelen ontwikkeld tegen hiv, ebola, zika en RSV – telkens konden we bij zowel dieren als mensen een zeer sterke bescherming aantonen.”

Als het vaccin goedgekeurd geraakt, zullen er dus al miljoenen exemplaren beschikbaar zijn?

“Miljoenen, misschien zelfs tientallen miljoenen. Maar de echt grote getallen, die zullen pas voor volgend jaar zijn. We hebben zoals gezegd één fabriek die 300 miljoen vaccins kan maken per jaar. Nu moeten we op zoek naar drie à vier andere fabrieken die we kunnen activeren, om zo snel mogelijk aan een miljard ampullen te raken. Ook dat is een deel van het risico: we zetten niet enkel onze eigen productie in, maar werken nu al samen met andere bedrijven.”

“De ambitie is om ervoor te zorgen dat we de wereld kunnen helpen. We denken dat we met een miljard vaccins al een heel belangrijk stuk van de bevolking kunnen vaccineren. Zorgpersoneel, maar ook risicogroepen zoals ouderen, of mensen met kanker of diabetes. Willen we daarna een vaccin voor iedereen ter wereld, dan moeten we wel nog enkele versnellingen hoger schakelen. Geloof me, zo snel een miljard vaccins klaar krijgen: dat is nooit vertoond. Het is als een maanlanding organiseren op twaalf maanden.”

Hoeveel mensen moet je vaccineren om het virus de wereld uit te krijgen? Hebben we het dan over 70 à 80 procent van de wereldbevolking?

“Niet helemaal. Tegen dat het vaccin er is, zullen al veel mensen door de infectie gegaan zijn. Hopelijk zorgt dat ervoor dat ze een goede bescherming hebben opgebouwd tegen het virus. Veel mensen raken besmet zonder ziek te worden. Wie wel ziek wordt, zal daarna bijna zeker een goede resistentie hebben. We zullen moeten afwachten waar we over negen tot twaalf maanden staan. Maar het klopt, in principe moet je wel aan een heel hoog percentage raken, en sommige epidemiologen hebben het dan inderdaad over 70 procent van alle mensen. Dat is werkelijk ongezien, maar een ziekte als deze is ook nooit gebeurd.”

Voor Johnson & Johnson is het natuurlijk economisch interessant om als eerste met zo’n vaccin te komen. Hoeveel moet het vaccin straks kosten?

“Wij hebben al eerder gezegd: we doen dit not for profit. Het moet betaalbaar en toegankelijk zijn voor iedereen. Dit is een bijdrage van Johnson & Johnson aan de wereld. Dat betekent dat we gewoon de kosten van onderzoek en productie doorrekenen. We denken dat we in de buurt kunnen komen van een griepvaccin, wat afhankelijk van het land 10 tot 15 euro kost.”

Voor hiv zoeken we al decennia naar een vaccin. Is er een kans dat we over een of twee jaar nog steeds geen goed vaccin tegen dit coronavirus hebben?

“Die kans bestaat. We kennen de symptomen van de ziekte wel, maar we weten nog niet zoveel over de biologie erachter. Dat zullen we volledig moeten onderzoeken.”

Als het vaccin er eenmaal is, moet het wel nog verdeeld worden. Met als cruciale vraag: wie krijgt de eerste lading?

“Daar wordt momenteel internationaal overleg over gepleegd. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en CEPI (Coalition for Epidemic Preparedness Innovations, non-profit die onderzoek naar vaccins ondersteunt en coördineert, SKE) spelen daar een belangrijke rol in. Vergis u niet: er zal een grote globale solidariteit nodig zijn.”

Is dat wel realistisch? Donald Trump probeerde al een Duits vaccin exclusief voor de Verenigde Staten te kopen.

“Dat denk ik wel, want er zijn daar veel pleitbezorgers van. De Wereldbank of iemand als Bill Gates zijn belangrijke financiers: zij stellen allemaal hun eigen voorwaarden voor die financiering, en solidariteit tussen landen staat daar telkens tussen. Elk klein land zal evenveel gerespecteerd worden als elk groot land.”

Het onderzoek bij Johnson & Johnson wordt mee gefinancierd door de Amerikaanse overheid. Wil dat zeggen dat de VS vooraan in de rij komen te staan?

“Nee, dat heeft er niks mee te maken. We hebben volledige freedom to operate. De Amerikanen financieren mee, en we hebben de mogelijkheid om snel capaciteit op te bouwen in de VS. Maar we gaan ook in andere delen van de wereld extra capaciteit zoeken.”

Bent u verbaasd over de snelheid waarmee dit virus ons overspoelt?

“Bijzonder verbaasd. Dat een virus zo snel de wereld rond zou gaan, hadden we ons in onze slechtste dromen niet kunnen voorstellen. De natuur is hier sterker gebleken dan wij. Dat is een belangrijk lesje in nederigheid, en de plaats van de mens in de wereld.”

Nog niet zo heel lang geleden zagen we al uitbraken van SARS en MERS, allebei coronavirussen. Wat maakt het huidige virus zo anders? Hadden we niet beter voorbereid moeten zijn?

“MERS en SARS zijn altijd regionaal gebleven. Die waren zeer dodelijk, en net daardoor verspreidt het zich veel minder snel. De drager gaat snel dood, waardoor die weinig kans heeft om naar de andere kant van de wereld te reizen en het virus mee te nemen.”

“Er zijn in het dierenrijk enkele tientallen, misschien een paar honderden van dit soort virussen. Je kunt nooit voor elk van die virussen een oplossing hebben. En je maakt nu eenmaal een specifiek vaccin voor een specifiek virus.”

“Johnson & Johnson heeft wel al veel ervaring met coronavirussen. Maar wereldwijd hebben die virussen nooit de urgentie gekregen die nodig was om nu helemaal klaar te zijn. De wereld had daar geen enkele interesse voor. De meeste mensen dachten dat de volgende grote uitbraak van een griepvirus zou komen. Daar is wel veel aandacht aan besteed. Het nieuwe coronavirus heeft ons vervolgens langs links voorbijgestoken. Dit was totaal onvoorspelbaar.”

In ons land is vrij snel een lockdown afgekondigd. Nederland en het Verenigd Koninkrijk zagen aanvankelijk meer heil in een strategie van groepsimmuniteit. Wat vindt u als arts de juiste aanpak?

“Een lockdown is absoluut de juiste ingreep. De schade die dit virus aanricht in een belangrijk deel van de bevolking is gigantisch. Je kunt echt niet even gaan wachten tot voldoende mensen vanzelf immuun zijn en aanvaarden dat er intussen honderd miljoen doden vallen. Dat kan écht niet. In bepaalde delen van de wereld waar een paar weken geaarzeld is om snel naar een lockdown te gaan, zie je nu de enorme gevolgen van het getreuzel. Ik respecteer de Belgische overheid heel erg, die snel gereageerd heeft en daardoor waarschijnlijk zeer grote problemen heeft voorkomen.”

“Een lockdown is ook de juiste keuze uit respect voor ons verzorgend personeel. Het is heel gemakkelijk voor politici om voor groepsimmuniteit te kiezen, maar er moet wel iemand voor de zieken zorgen. Dat lukt op dit moment nog net in België, maar in veel andere landen al niet meer.”

Veel mensen maakten de voorbije weken de vergelijking met de griep. Die maakt jaarlijks ook duizenden doden in ons land, maar beheerst niet wekenlang de krantenkolommen.

“Dat is een slechte vergelijking. De griep is er al heel lang, veel mensen zijn ziek geworden of hebben zich laten vaccineren. Daardoor is er een basisimmuniteit, die voorkomt dat u en ik onverwacht aan de griep overlijden. Tegen dit nieuwe coronavirus is er nog geen enkele immuniteit, omdat het nog nooit de wereld rond is gegaan.” 

“Dit is niet zomaar een griepje. Het is een van de zwaarste infectiepandemieën die er geweest zijn in de laatste honderd jaar. De laatste ziekte-uitbraak die in de buurt komt, is de Spaanse griep van 1918. Maar het grote verschil met toen is de enorme globalisering. Miljoenen mensen wonen samen in steden, en verplaatsen zich dagelijks over de hele wereld. Voor virussen is dat een droomscenario.”