"In de ban van Tsjernobyl": waarom de kerncentrale nog steeds een donkere wolk is boven het leven van veel mensen 

36 uur nadat reactor nummer 4 in Tsjernobyl was ontploft, werd de naburige stad Pripjat geëvacueerd. De inwoners, waarvan het merendeel in de kerncentrale werkte, moesten hun hebben en houden achterlaten. Met honderden bussen werden ze naar Kiev gebracht. Voor een paar dagen, was hen gezegd. Maar ze keerden nooit terug, Pripjat is tot op vandaag een spookstad.

Aleksandr Sirota was zo'n 16 jaar oud toen ook hij zijn thuisstad moest verlaten. Hij heeft alles dus heel bewust meegemaakt. "Dat vertelt hij ook in de documentaire", zegt Jan Balliauw. "Voor kinderen was het allemaal erg spannend, de helikopters die overvlogen: het was alsof er een oorlogsfilm in de stad werd opgenomen. Maar achteraf werd pas duidelijk hoe erg het was. Aanvankelijk zeiden de autoriteiten dat de evacuatie maar voor drie dagen was, dus iedereen zag het als een extra vakantie."

Toen de bewoners van Pripjat aankwamen in Kiev, werden ze ook niet met open armen ontvangen. "Eigenlijk werden ze beschouwd als een soort pestlijders", zegt Jan Balliauw. "Men dacht dat ze besmettelijk waren door de radioactiviteit. Wat natuurlijk niet zo was, maar zo zat het in het hoofd van veel mensen."

Ook Aleksandr Sirota vertelt dat hij als een paria werd behandeld.

Bekijk hieronder het fragment uit "In de ban van Tsjernobyl" en lees voort onder de video:

Niet alleen de straling van de ontplofte kernreactor was dus een gevaar voor de gezondheid voor de inwoners van Pripjat. Ook de evacuatie, en alle negatieve ervaringen daarna hebben diepe sporen nagelaten. Dat schreef ook de Wereldgezondheidsorganisatie in een rapport in 2006: de stress en het gevoel van ontworteling dat bij een evacuatie komt kijken, is niet te onderschatten.

"Eigenlijk kan je de vergelijking maken met de situatie nu", zegt Jan Balliauw. "Door de coronacrisis zijn er maatregelen genomen, omdat de volksgezondheid vooropstaat. Maar op lange termijn kunnen de quarantainemaatregelen zelf de volksgezondheid ook schaden."

Verder was het niet alleen het gedrag van andere Oekraïners dat de inwoners van Pripjat niet op hun gemak stelde. Hun levensomstandigheden veranderden drastisch. "De kerncentrale in Tsjernobyl was een prestigeproject in de Sovjet-Unie, er ging veel geld naartoe. De stad Pripjat was nieuw gebouwd, veel mensen die er woonden, waren jong, ze waren aangeworven om in de centrale te werken. Het leven was er comfortabeler dan in de gemiddelde sovjetstad", vertelt Jan Balliauw.

Na de evacuatie uit dit arbeidersparadijs, werden de inwoners van Pripjat eerst ondergebracht in tijdelijke verblijven, daarna kregen velen van hen een flat toegewezen. "De overgang van de geprivilegieerde leefomstandigheden in Pripjat naar het andere uiterste van de sovjetleefomstandigheden was een schok voor velen", aldus Balliauw.

De tweede aflevering van "In de ban van Tsjernobyl" brengt ons ook naar Wit-Rusland. De kerncentrale van Tsjernobyl lag namelijk vlak bij de grens. Radioactieve deeltjes die bij de ontploffing vrijkwamen, werden via de wolken meegevoerd en kwamen daarna als radioactieve neerslag weer naar beneden. Zo'n 70 procent van al die radioactieve neerslag kwam in Wit-Rusland terecht, vooral in het zuidoosten van het land.

Het radioactief materiaal werd niet overal gelijkmatig verspreid. Er is dus in de besmette zone geen volledige evacuatie geweest, zoals in de 30 kilometer rond Pripjat. Er werd gewerkt met hotspots: op verschillende plaatsen werd het stralingsniveau gemeten, en als dat te hoog was, moesten mensen hun huizen verlaten. Dorpen werden met de grond gelijkgemaakt. Maar op sommige plekken mochten de inwoners wel gewoon blijven.

Bekijk hier een fragment uit "In de ban van Tsjernobyl" en lees voort onder de video:

Het probleem voor de mensen die er nu nog wonen, is dat ze omgeven zijn door die radioactieve hotspots. Dat zijn ook bijvoorbeeld bossen. Daar plukken ze bessen en paddenstoelen die ze eten of verkopen. Of ze kappen er hout om hun huis te verwarmen. "Dat hout bevat ook radioactieve deeltjes. Als ze dat opstoken, gooien ze de radioactieve as vaak in hun tuin, die dan hun groenten weer radioactief maakt. Zo is het een vicieuze cirkel waar je niet uit geraakt", legt Jan Balliauw uit.

Het is niet uit onwetendheid dat de Wit-Russen blijven wonen in zo'n gevarenzone. Het is eerder onverschilligheid en noodzaak. "De mensen daar willen verder met hun leven", zegt Balliauw. "De levensomstandigheden in die dorpjes zijn ook niet goed, er is veel armoede."

"Na de kernramp zijn er ook enorm veel mensen wel weggetrokken, omdat er geen werk is daar, geen toekomst. Op dat vlak kan je zeggen dat de gevolgen van Tsjernobyl daar nog heel zichtbaar zijn, omdat het leven er veel moeilijker is dan in de rest van Wit-Rusland.”

Het land staat er sinds 1991 ook alleen voor. Tsjernobyl was een sovjetongeluk, maar sinds de USSR ontbonden werd, kwam er geen steun meer uit Moskou om de gevolgen van de kernramp op te lossen. Overigens zijn er zelfs hooggeplaatsten in de sovjetluchtmacht die zeggen dat de leiders in Moskou de radioactieve wolk bewust over Wit-Rusland hebben laten uitregenen, door er zilveroxide op te sproeien. De wolk zou onderweg geweest zijn naar Moskou, en daar wou men de schade beperken.

In het begin was er in het onafhankelijke Wit-Rusland wel veel aandacht voor de gevolgen van Tsjernobyl. Er ging ook een heel groot deel van het staatsbudget naartoe. Dat veranderde toen Aleksandr Loekasjenko in 1994 president werd. Tot op vandaag zit hij aan het roer in Wit-Rusland.

Het nieuwe regime wilde overgaan tot de orde van de dag, en kritische stemmen over de gevolgen van Tsjernobyl werden steeds meer de kop in gedrukt. "Dat was ook omdat het slecht was voor de economie, de enorme bedragen die gespendeerd werden, benadeelden de economische groei", legt Jan Balliauw uit. 

Loekasjenko probeerde de aandacht van de ramp af te leiden. Zijn regime wil ook het angstbeeld rond kernenergie wegwerken, omdat het belangrijk zou zijn voor de toekomst van Wit-Rusland. Dat is ook nu erg zichtbaar: Wit-Rusland is zelf een kerncentrale aan het bouwen, ondanks alle gevolgen die het land door de kernramp in Tsjernobyl heeft gedragen. De centrale is een controversieel project in Europa: ze bevindt zich in Ostrovets, op slechts 45 kilometer van de Litouwse hoofdstad Vilnius.

De voorganger van Loekasjenko was Stanislav Sjoesjkievitsj. Hij was president van 1991 tot 1993. Hij speelde ook een sleutelrol in de ontbinding van de Sovjet-Unie. Samen met Boris Jeltsin, de eerste president van het huidige Rusland, en Leonid Kravtsjoek, de eerste president van het onafhankelijke Oekraïne, ondertekende hij het doodvonnis van de Sovjet-Unie. 

Sjoejskievitsj was bijzonder teleurgesteld in de aanpak van Michail Gorbatsjov na Tsjernobyl.

Bekijk hier een fragment uit "In de ban van Tsjernobyl" en lees voort onder de video:

"In Moskou probeerde men een tijdlang de kernramp geheim te houden, maar door die aanpak van Gorbatsjov kwamen er barsten in het vertrouwen van de mensen in het communistische systeem", zegt Jan Balliauw.

"Daar kwam dan nog het effect van de “glasnost”, de politiek van openheid, die meer en meer informatie naar buiten bracht die decennialang onder de mat was geschoven: leugens uit de Stalinperiode, en de privileges die ambtenaren genoten op het gewone volk. Sjoejskievitsj legt heel duidelijk uit hoe de kernramp in Tsjernobyl de eerste dominosteen was die uiteindelijk de hele Sovjet-Unie ten val bracht."